Dominowała ona nad nieregularną zabudową tej części miasta. Obiekt jest świadectwem wielokulturowej historii miasta. Po rewitalizacji synagoga stała się oddziałem Muzeum Okręgowego, w którym umieszczono Galerię Sztuki i Dział Judaistyczny. Synagoga w Lesznie należy do największych i najstarszych zachowanych synagog w Wielkopolsce, jest świadectwem życia religijnego jednej z największych gmin żydowskich regionu w XVIII i na pocz. XIX wieku.

Historia

Leszno - miasto prywatne, od 1394 do 1738 roku było własnością rodu Wieniawitów, który przyjął nazwisko Leszczyńskich, a w latach 1738-1833 rodu Sułkowskich, właścicieli pobliskiej Rydzyny. W 1516 r. pod wsią Leszczynko osiedlona została pierwsza grupa uchodźców wyznaniowych z Czech, Moraw i Śląska. W 1547 roku miała miejsce lokacja miasta na prawie magdeburskim. Żydzi pojawili się w Lesznie w 1604 roku, zapewne w związku z wygnaniem ich z Głogowa i ze Wschowy w latach 90. XVI w.. Dzięki pozytywnemu nastawieniu Leszczyńskich do innowierców, żydowska gmina w Lesznie rozrosła się do jednej z największych w Wielkopolsce. W 1656 r. miasto zostało spalone przez wojska polskie w odwecie, za to że otworzyło bramy rok wcześniej Szwedom. Zniszczone zostały wszystkie innowiercze świątynie, w tym również synagoga. Żydzi pierwotnie mogli się tylko osiedlać na terenie własnego getta, dopiero władze pruskie pozwoliły im na osiedlanie w innych częściach miasta. Teren dzielnicy żydowskiej zawarty był wg spisu z XVIII wieku - między ulicami Kościańską (obecnie Narutowicza), Wałową, Grodzką i Łaziebną. W 1626 r. miała miejsce budowa pierwszej synagogi o konstrukcji drewnianej. Po pożarach w latach 1656, 1707 i 1790 synagoga była przebudowywana. Z 1740 r. pochodzi potwierdzenie istnienia murowanej synagogi o czterospadowym dachu, a z 1775 r. wzmianka o bazylikowej budowli o owalnych oknach.

W XVIII w. miała miejsce budowa zasadniczej, barokowej części budynku. W 1905 r. nastąpiła gruntowna przebudowa synagogi, na osi el. wsch. dobudowano formę wieży zwieńczoną cebulastym hełmem i dwa niskie, symetryczne pomieszczenia synagogalne oraz ujednolicono całość elewacji wg projektu wrocławskich architektów Richarda i Pawła Ehrlichów; w nowej szacie architektonicznej nadano jej ducha wiedeńskiej secesji i układ przestrzenny typu Tempel; Według konserwatora J. Kohte przy rozbudowie wykorzystano mury istniejącego obiektu. Synagoga do 1939 r. pełniła funkcje modlitewne dla gminy żydowskiej. Po 1945 r. obniżono el. wschodnią, od strony ul. Narutowicza, pozbywając się oryginalnych kopuł. W latach 50. XX w. obiekt funkcjonował jako łaźnia miejska; a następnie pełnił funkcje magazynowe. W 2006 r. zakończył się remont i rewitalizacja budynku na potrzeby Muzeum Okręgowego w Lesznie. Rewitalizacja dzielnicy żydowskiej, budowa nowych obiektów i uporządkowanie placu wokół synagogi.

Opis

Leszno - miasto na prawach powiatu położone jest na północnym Krańcu Wysoczyzny Leszczyńskiej. Przez miasto przechodzą drogi oraz linie kolejowe z Poznania do Wrocławia, z Kalisza do Zielonej Góry.

Synagoga usytuowana jest przy ul. Narutowicza (d. ul. Kościańskiej), w centrum dawnej dzielnicy żydowskiej, w północnej części miasta. Jest to obiekt murowany, podpiwniczony, z cegły, o ścianach otynkowanych. Zbudowany na rzucie prostokąta z dobudowanymi przedsionkami od zachodu i wieżą. Bryła synagogi zwarta, masywna, jednokondygnacyjna z wysokim przyziemiem. Korpus przykryty czterospadowym dachem. Od wschodu rozbudowana sala modlitewna, dwukondygnacyjna z trójkątnym naczółkiem i dwuspadowym dachem. Po bokach znajdują się symetryczne, niższe dobudówki. Od zachodu przystawione zostały na wysokość połowy kondygnacji przedsionki przykryte dachami namiotowymi

Elewacja wschodnia - z 3-osiowym ryzalitem, dwukondygnacyjnym, oddzielona gzymsem działowym. Okna pierwszej kondygnacji z głębokimi ościeżami zamkniętymi łukami. W drugiej kondygnacji wysoka arkada z eliptycznym otworem okiennym. Ryzalit wieńczy trójkątny naczółek. Symetryczne dobudówki z owalnymi oknami, ponad którymi widoczna pierwotna elewacja wschodnia (przed rozbudową z 1905 r.) z pilastrami na narożach dźwigającymi gzyms koronujący z okapem. Pozostałe elewacje z detalem w postaci pilastrów z kapitelami, gzymsów, płycin, z oknami przekrytymi łukiem odcinkowym i owalnymi.

Gmina leszczyńska mimo ortodoksyjnego charakteru, urządziła swoją synagogę na wskroś nowocześnie. Wnętrze zawierało jednoprzestrzenną, wysoką salę modlitewną z bimą (mównicą) dosuniętą do aron ha-kodesz (szafa na Torę), wewnętrzne, jednopoziomowe empory dla kobiet, obiegającą wszystkie ściany, poza wschodnią, zajętą przez dużą arkadę łączącą korpus z wieżą. Synagoga posiadała dobrej klasy organy, wentylację oraz centralne ogrzewanie. Dobudowany aneks wieżowy, zwieńczony cebulastym hełmem mieścił m.in. organy oraz pokoje rabinów. W synagodze zachował się wystrój wnętrza: polichromia z efektowną dekoracją ścian i promienistą glorią, zdobiącą wywietrznik w czaszy głębokiego, pozornego sklepienia. Na uwagę zasługuje fakt, że kazania w synagodze wygłaszano w języku niemieckim - podobnie jak w innych synagogach postępowych. Stawiało to leszczyńską synagogę, w środowisku ortodoksyjnym na najwyższym poziomie.

Po ostatniej rewitalizacji budynek dawnej synagogi został dostosowany do potrzeb współczesnego użytkownika. Udało się zachować pierwotną formę, ale funkcje obiektu poszerzono. Przystosowano do potrzeb osób niepełnosprawnych zaplecze techniczne. Salę koncertową oraz pomniejsze pomieszczenia można z powodzeniem wykorzystać w celu organizowania imprez o zróżnicowanym charakterze. Umiejscowienie budynku w ramach leszczyńskiej starówki jest dodatkowym atutem, którego nie posiadają inne obiekty kulturalne w mieście. Po wyremontowaniu elewacji zewnętrznej dawna synagoga stała się z najbardziej reprezentacyjnym budynkiem leszczyńskiej Starówki. Oprócz galerii sztuki Muzeum Okręgowego, w jednej z sal urządzono stałą ekspozycję „Żydzi w Lesznie“.

Obiekt dostępny dla zwiedzających. Możliwość zwiedzania we wtorki: 9.00-16.30; od środy do piątku: 9.00-14.30; soboty i niedziele: 10.00-14.00; poniedziałek - nieczynne.

Oprac. Teresa Palacz, OT NID w Poznaniu, 28.10.2014 r.