Wieś jest przykładem założenia przestrzennego łączącego harmonijnie różne elementy krajobrazu kulturowego.

Historia

Początki Lanckorony sięgają zapewne XIII w., ale istnienie miejscowości źródła pisane potwierdzają dopiero w XIV w. Lanckorona wykształciła się z osady założonej pod zamkiem, który wzniósł Kazimierz Wielki. Na mocy przywilejów królewskich z 1361 i 1366 r. osada została lokowana na prawie magdeburskim. Miastem zarządzali dziedziczni wójtowie, a na początku XVI w. wykupili je starostowie, którymi byli m.in. Lanckorońscy, Wolscy, Zebrzydowscy i Wielopolscy. W 1777 r. starostwo lanckorońskie przeszło w posiadanie Ludwiki Krasińskiej i jej spadkobierców. W okresie międzywojennym majątek znalazł się w posiadaniu Louisa Hammerlinga, który wkrótce sprzedał go miejscowej gminie. Największy rozwój gospodarczy Lanckorony przypadał na 2. połowę XVI w. W tym czasie na terenie miejscowości znajdowały się m.in. jatki miejskie, kramy sukiennicze, łaźnia i młyny. Upadek miasta zaczął się w okresie wojen szwedzkich w 2. połowie XVII w. W 1768 r. zamek został zajęty przez konfederatów barskich, a w latach 1768-1771 w okolicach toczyły się walki pomiędzy konfederatami i wojskami rosyjskimi. W 1869 r. pożar zniszczył większość drewnianej zabudowy miejscowości. Miasto wkrótce odbudowano, ale już nigdy nie odzyskało dawnej świetności. W 1933 r. Lanckorona utraciła prawa miejskie. Pierwsze interwencje konserwatorskie w zabytkową zabudowę wsi miały miejsce w 2. połowie XX w. Na początku lat. 50. XX w. ze środków państwowych sfinsowano m.in. remonty dachów 41 drewnianych obiektów. W latach 1965-1971 opracowany został program konserwatorski przewidujący rewaloryzację zespołu urbanistycznego i adaptacji centrum zabudowy Lanckorony na cele turystyczno-wypoczynkowe. Przygotowano m.in. kompleksową dokumentację urbanistyczną i podjęto prace związane z przebudową i regulacją placu rynkowego. Realizacja założeń programu została przerwana w 1975 r. Rewaloryzację rynku lanckorońskiego według projektu prof. Anny Mitkowskiej przeprowadzono dopiero w 2005 r.

Opis

Lanckorona położona jest na Lanckorońskiej Górze (552 m n.p.m.) na pograniczu Pogórza Wielickiego i Beskidu Makowskiego. Ośrodkiem założenia lokacyjnego miejscowości był rynek o wymiarach 90 x 110 m. Z narożników placu zostały wytyczone ulice. Jedna z nich prowadziła do kościoła parafialnego pw. św. Jana Chrzciciela. Drewniana zabudowa centrum miejscowości zajmowała początkowo działki położone wzdłuż 4 boków rynku i przy 4 ulicach wylotowych. W późniejszym czasie układ ten został częściowo zatarty poprzez wyprowadzenie z placu 3 nowych ulic. Zasięg średniowiecznego założenia miejskiego dokumentują ślady obwałowań. Poza wałami położone była dwa przedmieścia Jastrzębia i Łaśnica, które zostały włączone do miasta w XVI w., co zakończyło proces rozwoju urbanistycznego miejscowości. Zabudowa centrum Lanckorony była drewniana i taka zachowała się częściowo do dzisiaj. Zabytkowe domy wzniesione zostały przeważnie w latach 1869-1872 po ostatnim pożarze miasta. Zabudowa przyrynkowa jest zwarta, ograniczona wielkością działek. Parterowe., wąskofrontowe, prostokątne domy konstrukcji zrębowej ustawione są szczytowo do pierzei rynkowych. W głębi działek znajdują się obiekty gospodarcze do których dojazd prowadzi przez szerokie sienie przejazdowe w budynkach frontowych, zamykane bramami. Domy oddzielone są od siebie miedzuchami (przejściami między budynkami), ponad którymi znajdowały się kiedyś drewniane rynny, wysunięte przed fasady. Budynki nakrywają dachy naczółkowe z mocno wysuniętymi okapami tworzącymi nadwieszone podcienia. Pod niektórymi domami znajdują się piwnice z wejściami z ulicy, zamykanymi klapami. Drewniane domy położone przy ulicach wychodzących z rynku są przeważnie szerokofrontowe, ustawiane do ulicy kalenicowo. Oprócz dachów naczółkowych wyróżniają się m.in. gankami z kratownicowymi balustradami. Jednym z najstarszych drewnianych zabytkowych budynków we wsi jest zbudowany jeszcze przed pożarem w 1869 r. dom w którym znajduje się obecnie Muzeum Regionalne im. prof. Antoniego Krajewskiego w którym eksponowane są m.in. zabytkowe przedmioty i sprzęty związane z rzemiosłem i rolnictwem Lanckorony i okolic oraz obrazy miejscowych artystów.

Zabytek dostępny dla zwiedzających.

Oprac. Tadeusz Śledzikowski, OT NID w Krakowie, 07.10.2014 r.