układ urbanistyczny dawnego miasta - Zabytek.pl
Adres
Lanckorona
Lokalizacja
woj. małopolskie, pow. wadowicki, gm. Lanckorona
Wieś jest przykładem założenia przestrzennego łączącego harmonijnie różne elementy krajobrazu kulturowego.
Historia
Początki Lanckorony sięgają zapewne XIII w., ale istnienie miejscowości źródła pisane potwierdzają dopiero w XIV w. Lanckorona wykształciła się z osady założonej pod zamkiem, który wzniósł Kazimierz Wielki. Na mocy przywilejów królewskich z 1361 i 1366 r. osada została lokowana na prawie magdeburskim. Miastem zarządzali dziedziczni wójtowie, a na początku XVI w. wykupili je starostowie, którymi byli m.in. Lanckorońscy, Wolscy, Zebrzydowscy i Wielopolscy. W 1777 r. starostwo lanckorońskie przeszło w posiadanie Ludwiki Krasińskiej i jej spadkobierców. W okresie międzywojennym majątek znalazł się w posiadaniu Louisa Hammerlinga, który wkrótce sprzedał go miejscowej gminie. Największy rozwój gospodarczy Lanckorony przypadał na 2. połowę XVI w. W tym czasie na terenie miejscowości znajdowały się m.in. jatki miejskie, kramy sukiennicze, łaźnia i młyny. Upadek miasta zaczął się w okresie wojen szwedzkich w 2. połowie XVII w. W 1768 r. zamek został zajęty przez konfederatów barskich, a w latach 1768-1771 w okolicach toczyły się walki pomiędzy konfederatami i wojskami rosyjskimi. W 1869 r. pożar zniszczył większość drewnianej zabudowy miejscowości. Miasto wkrótce odbudowano, ale już nigdy nie odzyskało dawnej świetności. W 1933 r. Lanckorona utraciła prawa miejskie. Pierwsze interwencje konserwatorskie w zabytkową zabudowę wsi miały miejsce w 2. połowie XX w. Na początku lat. 50. XX w. ze środków państwowych sfinsowano m.in. remonty dachów 41 drewnianych obiektów. W latach 1965-1971 opracowany został program konserwatorski przewidujący rewaloryzację zespołu urbanistycznego i adaptacji centrum zabudowy Lanckorony na cele turystyczno-wypoczynkowe. Przygotowano m.in. kompleksową dokumentację urbanistyczną i podjęto prace związane z przebudową i regulacją placu rynkowego. Realizacja założeń programu została przerwana w 1975 r. Rewaloryzację rynku lanckorońskiego według projektu prof. Anny Mitkowskiej przeprowadzono dopiero w 2005 r.
Opis
Lanckorona położona jest na Lanckorońskiej Górze (552 m n.p.m.) na pograniczu Pogórza Wielickiego i Beskidu Makowskiego. Ośrodkiem założenia lokacyjnego miejscowości był rynek o wymiarach 90 x 110 m. Z narożników placu zostały wytyczone ulice. Jedna z nich prowadziła do kościoła parafialnego pw. św. Jana Chrzciciela. Drewniana zabudowa centrum miejscowości zajmowała początkowo działki położone wzdłuż 4 boków rynku i przy 4 ulicach wylotowych. W późniejszym czasie układ ten został częściowo zatarty poprzez wyprowadzenie z placu 3 nowych ulic. Zasięg średniowiecznego założenia miejskiego dokumentują ślady obwałowań. Poza wałami położone była dwa przedmieścia Jastrzębia i Łaśnica, które zostały włączone do miasta w XVI w., co zakończyło proces rozwoju urbanistycznego miejscowości. Zabudowa centrum Lanckorony była drewniana i taka zachowała się częściowo do dzisiaj. Zabytkowe domy wzniesione zostały przeważnie w latach 1869-1872 po ostatnim pożarze miasta. Zabudowa przyrynkowa jest zwarta, ograniczona wielkością działek. Parterowe., wąskofrontowe, prostokątne domy konstrukcji zrębowej ustawione są szczytowo do pierzei rynkowych. W głębi działek znajdują się obiekty gospodarcze do których dojazd prowadzi przez szerokie sienie przejazdowe w budynkach frontowych, zamykane bramami. Domy oddzielone są od siebie miedzuchami (przejściami między budynkami), ponad którymi znajdowały się kiedyś drewniane rynny, wysunięte przed fasady. Budynki nakrywają dachy naczółkowe z mocno wysuniętymi okapami tworzącymi nadwieszone podcienia. Pod niektórymi domami znajdują się piwnice z wejściami z ulicy, zamykanymi klapami. Drewniane domy położone przy ulicach wychodzących z rynku są przeważnie szerokofrontowe, ustawiane do ulicy kalenicowo. Oprócz dachów naczółkowych wyróżniają się m.in. gankami z kratownicowymi balustradami. Jednym z najstarszych drewnianych zabytkowych budynków we wsi jest zbudowany jeszcze przed pożarem w 1869 r. dom w którym znajduje się obecnie Muzeum Regionalne im. prof. Antoniego Krajewskiego w którym eksponowane są m.in. zabytkowe przedmioty i sprzęty związane z rzemiosłem i rolnictwem Lanckorony i okolic oraz obrazy miejscowych artystów.
Zabytek dostępny dla zwiedzających.
Oprac. Tadeusz Śledzikowski, OT NID w Krakowie, 07.10.2014 r.
Dane obiektu zostały uzupełnione przez użytkownika Jarosław Bochyński (JB).
Rodzaj: układ przestrzenny
Forma ochrony: Rejestr zabytków
Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_12_UU.22350