Należy ono do grupy najstarszych klasztorów na ziemiach polskich. Jako wybitny zabytek architektury sakralnej o znaczeniu ponadregionalnym - dzieło artystów najwyższej klasy: architektów, malarzy, sztukatorów i rzeźbiarzy - prezentuje czytelne i doskonale zharmonizowane ze sobą nawarstwienia stylowe, będące świadectwem jego długiej historii. Kościół klasztorny o skomplikowanym planie wnętrza, nietypowej konstrukcji kopuły z otworami okiennymi w polach jej czaszy oraz unikatowych rozwiązaniach akustycznych jest przejawem szczytowych możliwości barokowych twórców. Dobrze zachowane elementy wystroju świątyni i budynku klasztornego, w tym cenne malowidła ścienne, zarówno gotyckie, jak i nowożytne, o rozbudowanych programach ikonograficznych stanowią źródło wiedzy na temat średniowiecznej kultury dworskiej, heraldyki, jak również złożonej potrydenckiej teologii Kościoła katolickiego.

Klasztor w Lądzie jest modelowym przykładem opactwa cysterskiego pod względem miejsca lokacji przy ważnym szlaku i z dala od ośrodków miejskich, osadzenia w naturalnym krajobrazie oraz rozplanowania zabudowań i ich wnętrz, co czyni go obiektem o wyjątkowej wartości historycznej i kulturowej.

Historia

Pierwsza wzmianka o Lądzie, słowiańskim grodzie strzegącym przeprawy przez Wartę, pochodzi z 1136 roku. Cystersi przybyli tu z Łekna około 1175 roku. Klasztor powstał jako książęca fundacja Mieszka III Starego, czego dokumentem jest słynna romańska patena (ob. w Kaliszu) oraz niezachowany kielich podarowane cystersom przez władcę około 1195 roku. W tym czasie wzniesiono już pierwsze zabudowania klasztorne i romański kościół. W ciągu XIII wieku hojnie uposażone przez fundatora opactwo stało się ważnym ośrodkiem kulturalnym i politycznym, gdzie często gościli kolejni władcy i odbywały się konsekracje biskupów poznańskich. W XIV wieku rycerstwo wielkopolskie, wspierane przez lądzkich cystersów, skupiło się tu wokół starosty generalnego Wierzbięty z Paniewic, zawierając stronnictwo popierające silną władzę Kazimierza Wielkiego, dążącego do umocnienia państwa. Po 1350 roku Wierzbięta z Paniewic, przy wsparciu króla i arcybiskupa gnieźnieńskiego Jarosława Bogorii Skotnickiego, rozbudował klasztor w stylu gotyckim, nadając mu obecne rozplanowanie.

W 1551 roku mnisi pochodzenia niemieckiego, w proteście przeciwko polonizacji opactwa, opuścili Ląd i udali się do Henrykowa, zabierając ze sobą archiwum klasztorne. W 1644 roku opat Jan Zapolski zainicjował barokową przebudowę kościoła i klasztoru według planów Józefa Szymona Bellottiego. Złoty okres Ląd przeżywał pod rządami wybitnego opata-mecenasa Antoniego Mikołaja Łukomskiego, sekretarza królewskiego i reformatora polskich cystersów, który kontynuował prace nad barokizacją klasztoru, zatrudniając wielu znakomitych artystów, m.in. rzymskiego architekta Pompeo Ferrariego.

Po kasacie opactwa w 1819 roku jego dobra nabył hr. Władysław Gutakowski. W połowie stulecia, po śmierci ostatniego z cystersów, osadził tu kapucynów z Warszawy, jednak wkrótce w odwecie za udział w powstaniu styczniowym zakonnicy zostali zesłani przez władze carskie na Syberię. W 1921 roku zespół klasztorny w Lądzie został przekazany Towarzystwu Salezjańskiemu. W czasie II wojny światowej istniał tu przejściowy obóz dla księży i zakonników wywożonych do obozów zagłady, a następnie szkoła Hitlerjugend. Po wojnie salezjanie powrócili do Lądu, a w 1952 roku w zabudowaniach klasztoru zorganizowali Wyższe Seminarium Duchowne, które do dziś jest opiekunem obiektu.

Opis

Zespół dawnego opactwa cysterskiego, wraz z elementami wchodzącymi w skład pomnika historii: dziedzińcem gospodarczym, ogrodami oraz wyspą oblaną ciekiem rzeki Warty i jej głównym nurtem, ujęty jest ramionami średniowiecznych dróg. Najważniejszy element kompleksu - kościół klasztorny pw. NMP i św. Mikołaja, pierwotnie romański, został rozebrany około połowy XVII wieku. Obecny barokowy składa się z dwóch stylistycznie różnych części. Wschodnia partia zbudowana według projektu Józefa Szymona Bellottiego w 2. połowie XVII wieku powtarza układ świątyni średniowiecznej wzniesionej na rzucie krzyża. Tworzy ją prosto zamknięte prezbiterium sklepione kolebkowo i transept ze ślepą kopułą. Sklepienia ozdobili sztukateriami artyści z warsztatu Bellottiego, a monogramista WCM, A. Swach i Ł. Raedtke freskami. Śląski warsztat E. Brogera wykonał w 1721 roku snycerską nastawę ołtarza głównego oraz największego w Polsce ołtarza-relikwiarza św. Urszuli w północnym ramieniu transeptu. Znakomitym dziełem późnomanierystycznej snycerki są stalle z malarską dekoracją przedstawiającą świętych cysterskich. Prezbiterium zostało ujęte od wschodu parą wież, stanowiących quasi fronton kościoła. Zachodnią partię budowli zaprojektował w latach 30. XVIII wieku Pompeo Ferrari, który w prostokąt zewnętrznych ścian wpisał centralną nawę, złożoną z trzech przenikających się elips. Ogromna, rozpięta na 8 gurtach, 38-metrowa czasza kopuły wsparta jest na wysokich arkadach. Wrażenie przenikania się poszczególnych przestrzeni potęgują empora organowa i okna. Utworzone w ten sposób niezwykłe, pełne światła wnętrze zdobią ołtarze i konfesjonały projektu Ferrariego, sklepienia zaś - polichromia Jerzego Wilhelma Neunhertza, której rozbudowany ideowo program opracował opat Mikołaj Łukomski. Na zewnątrz ściany i szczyty tworzą efekt falowania, uzyskany poprzez ukośne ustawienie trzech mocno wysuniętych narożnych pilastrów dźwigających przerwane belkowanie, przez co kontrastują z częścią wschodnią kościoła oraz zabudowaniami klasztoru o mniej plastycznie opracowanych elewacjach.

Klasztor przylegający od południa do kościoła powstał po 1350 roku. Ma formę czworoboku z wewnętrznym wirydarzem. Jego barokowa przebudowa według projektu Ferrariego z 2. ćwierci XVIII wieku nie objęła wszystkich elementów i pomieszczeń. Nadal istnieją gotyckie krużganki z wiszącą w podłuczach ich sklepień unikatową serią barokowych olejnych obrazów ukazujących dzieje cystersów w Polsce i Europie, paradna sień wschodnia, także ozdobiona w późniejszym czasie scenami z dziejów opactwa, oraz gotyckie piwnice w dwóch skrzydłach. Ponadto z przetrwałych reliktów średniowiecznych szczególną wartość ma kapitularz z około 1360 roku - choć przekształcony na barokową kaplicę, zachował oryginalne sklepienie gwiaździsto-trójdzielne i wspierający je środkowy kamienny filar. Najcenniejszym pomieszczeniem klasztoru jest oratorium św. Jakuba Apostoła ozdobione gotycką polichromią przez cysterskiego malarza pochodzącego z Kolonii. Jej wielowątkowa tematyka obejmuje m.in. unikalny program polityczny rycerstwa wspierającego Kazimierza Wielkiego, sceny o treści religijnej, czy najbardziej rozbudowaną ze znanych w Polsce przedstawień scenę fundacyjną.

Dopełnieniem zabytkowej architektury kościoła i klasztoru są otaczające ją ogrody pierwotnie założone przez cystersów.