Historia

Zakon Reformatów (konserwatywna gałąź bernardynów) został sprowadzony do Polski za panowania króla Zygmunta III Wazy, w związku z nasilającymi się wpływami protestantów. Łabiszyński konwent założony został jako siódmy w kraju, w 1627 roku. Do jego fundacji doszło dzięki staraniom właściciela części klucza łabiszyńskiego, kasztelana kaliskiego i starosty inowrocławskiego Jana Opalińskiego. Na miejsce pod wzniesienie klasztoru wybrano teren, gdzie znajdowały się ruiny drewnianego zboru kalwińskiego (z 1594 roku). Budowa kościoła dla zakonników trwała od 1627 do konsekracji 23 kwietnia 1630 roku. Patronem konwentu został św. Tomasz, św. Franciszek, Najświętsza Maria Panna i Wszyscy Święci. O tej świątyni i o klasztorze wiemy niewiele - zapewne były drewniane. W marcu 1687 roku wybuchł w Łabiszynie pożar, który zniszczył też kościół i klasztor. Odbudowa była możliwa dzięki fundacji Eleonory z Maniewskich i Pawła Gembickiego. Projekt nowego kościoła, jak przypuszczają badacze, przygotował pochodzący z Włoch architekt Piotr Fontana. Plany barokowej świątyni przewidywały podziemne krypty dla pochówków dobroczyńców klasztoru i zakonników. Do realizacji przystąpiono w 1688 roku. Kolejne nieszczęście spadło na Łabiszyn - w 1720 roku spłonęła część klasztoru. Jego odbudowa była możliwa dzięki kolejnej hojnej fundatorce - Dorocie z Grotów Gębickiej. Nad przebiegiem prac czuwał najprawdopodobniej zakonny architekt reformatów - Mateusz Osiecki. Trwały one do około 1731 roku. W 1818 roku klasztor uległ kasacie i przeszedł na własność państwa pruskiego. Staraniem rodziny Skórzewskich w 1833 roku uzyskano zezwolenie na utworzenie w dawnym kościele o.o. reformatów kościoła parafialnego. Prawdopodobnie wówczas kościół zmienił wezwanie na św. Mikołaja. W 1911 roku z inicjatywy Witolda Skórzewskiego kościół poklasztorny rozbudowano od strony wschodniej według projektu poznańskiego architekta Rogera Sławskiego. Przedłużono o jedno przęsło prezbiterium, do którego dostawiono kaplicę neorokokową, a od strony południowej lożę kolatorską dla darczyńców i fundatorów. W czasie II wojny światowej klasztor zniszczono. Odbudowano go do 1948 roku. Z lat 60. XX wieku pochodzi polichromia na sklepieniu wykonana przez Stefana Derbicha z Poznania. Kościół był poddawany remontom konserwatorskim w 1980 i 1996 roku. Podczas prac ziemnych prowadzonych przy klasztorze odkryto fundamenty północnego skrzydła założenia (nieodbudowanego po pożarze w 1720 roku). W 2009 roku w kryptach prowadzone były prace archeologiczne, w efekcie których uporządkowano pochówki w trzech pomieszczeniach: „Krypcie Hrabiów Skórzewskich”, „Krypcie Zakonników” i „Krypcie Administratorów”.

Opis

Zespół poreformacki, położony jest na wzgórzu, na przedmieściach Łabiszyna, na prawym brzegu Noteci i złożony z barokowo-neorokokokowego kościoła wraz z przylegającym do niego od strony północnej  trójskrzydłowym budynkiem klasztoru. Kościół wraz z klasztorem tworzą zwarty, późnobarokowy zespół, dominujący od wschodu nad Łabiszynem. Przed elewacją frontową barokowego kościoła znajduje się dzwonnica. Świątynia jest orientowana, bezwieżowa, jednonawowa, z niższym i węższym prezbiterium. Elewacja frontowa, zachodnia, podzielona została na dwie kondygnacje: dolną szerszą i górną węższą, lekko wypukłą. Każda z nich rozczłonkowana jest symetrycznymi pilastrami, dolna czterema w porządku toskańskim, górna dwoma w porządku korynckim. W dolnej kondygnacji, między skrajnymi i środkowymi pilastrami, w niszach umieszczono drewniane figury: śś. Franciszka i Antoniego. Na osi środkowej, w dolnej kondygnacji, portal wejścia głównego ujęty jest parą skośnie ustawionych pilastrów, dźwigających belkowanie i przerwany segmentowy naczółek. Nad nim znajduje się rozglifiony otwór okienny, a górną kondygnację z tarczą zegarową, zamknięto bogato profilowanym wklęsło-wypukłym szczytem.  Elewacja boczna, południowa podzielona została parami pilastrów, między którymi znajdują się okna zamknięte koszowo. Ściana wschodnia prezbiterium otrzymała skromną, ramową dekorację, z oknem w osi środkowej. Na bocznej ścianie loży kolatorskiej umieszczono kartusz herbowy rodu Skórzewskich. Kaplica północna (z 1911 roku) dostępna jest przez dekoracyjnie ukształtowany portal zwieńczony przerwanym przyczółkiem. Wnętrze kościoła podzielone zostało zdwojonymi pilastrami w porządku toskańskim. W nawie podtrzymują one wydatny, gierowany gzyms. Nad nawą i prezbiterium rozpięto kolebkę z lunetami. W neorokokowej kaplicy zachowała się bogata stiukowa dekoracja. W prezbiterium znajduje się neobarokowy ołtarz główny z wizerunkiem św. Mikołaja z 1930 roku (malarzem Władysław Drapiewski). Pod posadzką kościoła odkryto w 2009 roku krypty (1. pod prezbiterium, 2. pod nawą, 3. pod lożą kolatorską). Późnobarokowy klasztor ma obecnie dwa skrzydła wschodnie i zachodnie połączone wąskim krużgankiem. Elewacja frontowa, zachodnia klasztoru jest cofnięta w stosunku do fasady kościoła. Na skrajnej osi, od strony świątyni mieściła się furta (obecnie silnie przekształcona, w jej miejscu znajduje się okno). Portal wejścia głównego zdobi przerwany, falisty naczółek. W elewacji tylnej ryzalit północno-zachodni stanowi pozostałość po klasztornym skrzydle północnym. We wnętrzach eksponowany jest portret fundatorki klasztoru Doroty z Grotów Gembickiej (kopia portretu trumiennego). Przed elewacją frontową kościoła ustawiono w połowie XVIII wieku figurę św. Jana Nepomucena.

Możliwość zwiedzania kościoła przed/po mszy świętej. Klasztor dostępny z zewnątrz.

Oprac. Agnieszka Wysocka, Pracownia Dokumentacji, Popularyzacji Zabytków i Dziedzictwa Narodowego, Kujawsko-Pomorskiego Centrum Kultury w Bydgoszczy, 08.11.2014 r.