Wśród jej wyposażenia odnaleźć można cenne dzieła sztuki m.in.: mosiężną chrzcielnicę z 1414 roku i „marmurowy” nagrobek Marianny Baranowskiej z około 1632 roku (atryb. niezidentyfikowany rzeźbiarz chęciński lub Sebastiano Venosta).

Historia

Początki parafii w Kurzelowie są niejasne. Przypuszcza się, że powstała w XII wieku z inicjatywy właścicieli wsi, arcybiskupów gnieźnieńskich. Istniejąca wówczas świątynia parafialna pw. św. Wojciecha była drewniana. Przed 1260 rokiem powołano przy niej kolegiatę, a przed 1306 r. archidiakonat. Obecny, murowany kościół zbudowano przed 1360 rokiem z fundacji arcybiskupa Jarosława Bogorii Skotnickiego. Przed 1644 rokiem został odrestaurowany. W XVII wieku dobudowano do niego kaplicę Najświętszej Mary Panny. W 1780 roku i między rokiem 1812 a 1817 budowlę gruntownie wyremontowano i wymieniono część jej wyposażenia. W 1819 roku władze rosyjskie skasowały kolegiatę. W XIX wieku świątynię kilkakrotnie odnawiano i przekształcano, m.in.: w latach 1887-1892 dostawiono do niej zachodnią kruchtę. W latach 1924-1938, dzięki staraniom miejscowego proboszcza księdza Teofila Rzeczyńskiego, wykonano przy obiekcie szereg prac budowlano-zabezpieczających (wzmocniono fundamenty i przebudowano zakrystię). W ich trakcie odkryto i częściowo odtworzono gotycki detal architektoniczny (maswerki). W ostatnich trzech dekadach XX wieku sukcesywnie kościół remontowano, m.in.: w latach 1998-1999 wymieniono we wnętrzu tynki.

Opis

Kościół usytuowany w północno-zachodniej części wsi, na wzniesieniu, zajmuje  centrum nieregularnego, wielobocznego placu, otoczonego kamiennym murem i starodrzewem. We wschodniej partii terenu, przy ogrodzeniu znajduje się drewniana, piętrowa dzwonnica z izbicą (rekonstruowana po 1946 roku na wzór dzwonnicy z przełomu XVII i XVIII wieku). Gotycka, orientowana świątynia jest budowlą jednonawową z kwadratową nawą i z węższym oraz niższym od niej dwuprzęsłowym prezbiterium, zakończonym wielobocznie. Do północnej ściany prezbiterium przylegają prostokątne zakrystia (dawniej kanonicza) i przedsionek (dawniej zakrystia wikariacka). Do korpusu są dostawione, węższe i nisze od niego, kwadratowa kaplica od północy oraz prostokątna kuchta od zachodu. Bryłę budowli opięto skarpami. Kościół wymurowano z cegły w wątku polskim i kamienia (detal architektoniczny). W całości go wytynkowano. Obiekt nakrywają dachy dwuspadowy (nad nawą z sygnaturką, prezbiterium, kaplicą i kruchtą) i trójpołaciowy (nad zakończeniem prezbiterium). Skromne jego elewacje, rozczłonkowują poziomem gzymsy i wysokie skarpy. We wnętrzu, pośrodku nawy znajduje się ośmioboczny filar (z wysokim cokołem) podtrzymujący sklepienia o elementach trójpodporowych (w części wschodniej) i krzyżowo-żebrowymi (w dwóch zachodnich przęsłach z płaskorzeźbionymi wspornikami). Pozostałe części świątyni nakrywają sklepienia krzyżowo-żebrowe (w prezbiterium z płaskorzeźbionymi wspornikami), kolebkowe (w zakrystii i przedsionku) i klasztorne (w kaplicy). Wnętrza wzbogacają kamienne: portal z 2. połowy XIV wieku w przedsionku i maswerki dwudzielne w oknach (rekonstruowane). Wśród elementów wyposażenia obiektu godnymi uwagi są m.in.: gotycka mosiężna chrzcielnica z 1414 roku, „marmurowy” nagrobek Marianny Baranowskiej z około 1632 roku (atryb. niezidentyfikowany rzeźbiarz chęciński lub Sebastiano Venosta), obrazy ołtarzowe z XVII i XVIII wieku oraz tablice „marmurowe” inskrypcyjne z XVII wieku (atryb. niezidentyfikowany warsztat chęciński).

Zabytek dostępny. Możliwość zwiedzania po wcześniejszym uzgodnieniu telefonicznym.

Oprac. Łukasz Piotr Młynarski, OT NID w Kielcach, 16.12.2014 r.

Bibliografia

• Karta ewidencyjna. Kościół kolegiacki ob. parafialny p.w. Wniebowzięcia NMP, oprac. G Mętkowska, Kraków 2000, Archiwum Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Kielcach i Archiwum Narodowego Instytutu Dziedzictwa w Warszawie.
• Crossley P., Gothic architecture in the reign of Kasimir the Great. Church architecture in Lesser Poland 1320-1380 , Kraków 1985, s. 163, 262-264, 274, 456, 457.
• Corpus Inscriptionum Poloniae, t. I: Województwo kieleckie, red. J. Szymański, z. 5: Włoszczowa, Końskie i Ostrowiec Świętokrzyski z regionem, oprac. M. Janik, Kielce 1986, s. 107-115.
• Grzybkowski A., Gotycka architektura murowana w Polsce, Warszawa 2014, s. 115.
• Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. III: Województwo kieleckie, red. J. Z Łoziński i B. Wolff, z. 12: Powiat włoszczowski, oprac. T. Przypkowski, J. Z Łoziński i B. Wolff, Warszawa 1966, s. 26-29.
• Kazimierza Stronczyńskiego opisy i widoki zabytków w Królestwie Polskim (1844-1855), t. II: Gubernia Radomska, oprac. K. Guttmejer, Warszawa 2010, s. 48-49, 259-260.
• Kiryk F., Urbanizacja Małopolski. Województwo sandomierskie XIII-XVI wieku, Kielce 1994, s. 65.
• Kościół kolegiacki kurzelowski w opisie Liber beneficiorum archidiecezji gnieźnieńskiej, oprac. T. Gacia, „Włoszczowskie. Zeszyty Historyczne” 2000, t. 9, s. 107-137.
• Pęcakowski P., Włodarek A., Kurzelów. Kościół kolegiacki p.w. Wniebowzięcia Panny Marii, [w:] Architektura gotycka w Polsce, red. T. Mroczko, M. Arszyński, t. 2: Katalog Zabytków, red. A. Włodarek, Warszawa 1995, s. 133.
• Rawita-Witanowski M., Dawny powiat chęciński. Z ilustracjami prof. Jana Olszewskiego, oprac. D. Kalina, Kielce 2002, s. 203-211.
• Rosiński P., Zabytkowe organy w województwie kieleckim, Warszawa-Kraków 1992, s. 167-169.
• Wardzyński M., Rzeźba nowożytna w kręgu Jasnej Góry i Polskie Prowincji Zakonu Paulinów, cz. 1: Ośrodek rzeźbiarski w Częstochówce pod Jasną Górą 1620-1705, t. 2, Warszawa 2009, s. 94-95.
• Wardzyński M., Artifice Chencinenses. Rola i miejsce warsztatów chęcińskich w produkcji kamieniarsko-rzeźbiarskiej w Rzeczypospolitej (Koniec XVI-1. Połowa XVII w.), [w:] Franciszka z Krasińskich Wettyn. Księżna Kurlandii i Semigalii, prababka dynastii królów włoskich. Dziedzictwo rodziny Krasińskich w regionie świętokrzyskimi, red. D. Kalina, R. Kubicki, M. Wardzyński, Kielce-Lisów 2012, s. 151-183.
• Wiśniewski J., Historyczny opis kościołów, miast, zabytków i pamiątek w powiecie włoszczowskim, Marjówka Opoczyńska 1932, reprint Kielce 2000, s. 107-116, 120-135.
• Wojciechowski D., Parafia Kurzelów. Historyczno-pastoralna zarys dziejów, Kielce 1997.
• Wojtasik Z., Prace konserwatorskie przy zabytkach ruchomych- prowadzone pod od 1990 roku do połowy 2000 pod nadzorem Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków i Wojewódzkiego Oddziału Służby Ochrony Zabytków w Kielcach, [w:] Prace konserwatorskie w latach 1990-2000. Dziesięć lat Służby Ochrony Zabytków w Kielcach, red. A. Piasecka, Kielce 2001, s. 69.