Estetykę i wymowę ideową obiektu ukształtowano w oparciu o ideały katolicyzmu oświeconego, które propagował ksiądz Hugon Kołłątaj- fundator budowli. Przy budowie i wyposażeniu zabytku pracowali artyści tej miary co architekt Stanisław Zawadzki i malarz Franciszek Smuglewicz.

Historia

Pierwszy tutejszy kościół z klasztorem norbertanek ufundował Jaksa z Miechowa przed 1140 roku [?]. W latach 1247-1254 Bolesław Wstydliwy odnowił tę fundację i nadał na jej rzecz szereg przywilejów. Zapewne wtedy wymurowano świątynię i klasztor dla norbertanów i norbertanek. W 1328 roku po raz pierwszy wzmiankowano istnienie tutejszej parafii. W 1415 roku norbertanki przeniesiono do Buska, a probostwo inkorporowano do konwentu witowskiego. W 1. ćwierci XVII wieku kościół gruntownie przebudowano m.in.: przed 1610 rokiem wystawiono nową zakrystię. W 1626 roku dokonano jego konsekracji. W kolejnych dziesięcioleciach był kilkakrotnie odnawiany. W 1779 roku parafię objął ksiądz Hugon Kołłątaj. Po pożarze dachu kościoła w 1782 r. na skutek nieumiejętnego jego zabezpieczenia budowla popadła w ruinę. Została odbudowana staraniem proboszcza w latach 1786-1789, według projektu Stanisława Zawadzkiego. Do wykonania przy niej prac budowlanych i kamieniarskich zatrudniono okolicznych rzemieślników, w tym Ignacego Baranowskiego - autora rzeźb w fasadzie. Około 1788 roku Franciszek Smuglewicz namalował do świątyni trzy obrazy ołtarzowe. W 1819 roku nastąpiła kasata klasztoru, od tego czasu sukcesywnie rozbierano jego zabudowania. W XIX-początku XX wieku kościół był kilkakrotnie remontowany, m.in. w 1853 roku dostawiono do nawy babiniec i kruchtę, a jego wnętrze wypełniano nowym wyposażeniem (m.in.: ambona z 1872 roku). Działania te pozbawiły budowlę wyrazu estetycznego i wymowy ideowej nadanej jej staraniem Kołłątaja. W latach 1970-1971, 1983-1985, 2003-2004 przeprowadzono przy budowli i jej otoczeniu szereg prac restauratorskich (wymiana tynków) i zabezpieczających (ankrowanie ścian, wymiana dachu).

Opis

Klasycystyczny kościół, usytuowany we wsch. krańcu wsi, zajmuje południową część nieregularnego placu, otoczonego kamiennym murem, w którego północno-zachodnim narożu znajduje się drewniana dzwonnica (około 1878 roku). Orientowana, jednonawowa świątynia o rzucie prostokątnego trapezu ma zachodnią ścianę ustawioną skośnie do osi budowli. Składa się z przedsionka z kręconymi schodami, prostokątnej nawy i wyodrębnionego parą przyściennych filarów prezbiterium, za którym usytuowano prostokątną, piętrową zakrystię (na piętrze dawny chór muzyczny). W zachodniej części kościół ujmują po bokach niskie, prostokątne przybudówki. Świątynię wystawiono z kamienia i obustronnie wytynkowano. Nakrywają ją dachy trójspadowy (nad korpusem z wieżową sygnaturką pośrodku) i pulpitowy (nad przybudówkami). Wśród skromnych elewacji budynku, przeprutych u góry oknami, wyróżnia się zachodnia fasada o czterech toskańskich kolumnach w wielkim porządku, dźwigających wydatne belkowanie i attykę z inskrypcją fundacyjną, zakończoną grupą pełnoplastycznych aniołów adorujących krzyż. W ścianie północnej wmurowano kamienne epitafia z XVII wieku: Agnieszki Meazzi (zm. 1614, warsztat krakowski?) i cztery wykonane przez warsztaty z Chęcin. Wnętrze kościoła rozczłonkowują nisze ołtarzowe ujęte kolumnami toskańskimi, znajdujące się pośrodku ścian bocznych i ołtarzowej oraz wydatne pilastry, które dźwigają belkowanie z fryzem tryglifowym. Nakrywają je stropy. Ponadto wzbogacają je „marmurowe” posadzki (z krakowskiego kościoła karmelitów pw. św. Marcina) i dekoracje stiukowe, m.in.: w postaci gzymsu kordonowego z motywem plecionki i rozet. Skromne wyposażenie obiektu tworzą m.in.: trzy ołtarze z obrazami autorstwa Franciszka Smuglewicza z około 1788 roku (obraz w ołtarzu głównym inspirowany jest sceną Stworzenia z polichromii w Kaplicy Sykstyńskiej), chrzcielnica z „marmuru chęcińskiego” z około 1789 roku.

Zabytek dostępny. Możliwość zwiedzania po wcześniejszym uzgodnieniu telefonicznym.

Oprac. Łukasz Piotr Młynarski, OT NID w Kielcach, 21.08.2014 r.

Bibliografia

• Karta ewidencyjna. Kościół parafialny p.w. św. Tekli w Krzyżanowicach Dolnych, oprac. J. L. Adamczyk, Kielce 2005 [Archiwum Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Kielcach i Archiwum Narodowego Instytutu Dziedzictwa w Warszawie].
• Karta ewidencyjna. Zespół kościoła par. p.w. św. Tekli, oprac. J. L. Adamczyk, Kielce 2005 [Archiwum Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Kielcach i Archiwum Narodowego Instytutu Dziedzictwa w Warszawie].
• Corpus inscriptionum Poloniae, t. 1: Województwo kieleckie, red. J. Szymański, z. 4: Miechów i Pińczów wraz regionem, wyd. B. Trelińska, Kielce 1983, s. 79-86.
• Derwich M., Der Prämonstratenserorden im mittelalterlichen Polen. Seine Rolle in Kirche und Gesellschaft, [w:] Studien zum Prämonstratenserorden, red. v. I. Crusius, H. Flachenecker, Göttingen 2003, s. 311-347.
• Dobosz J., Monarcha i możni wobec Kościoła w Polsce do początku XIII wieku, Poznań 2002, s. 375-376, 378, 383.
• Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 3: Województwo kieleckie, red. J. Z. Łoziński, B. Wolff, z. 9: Powiat pińczowski, oprac. K. Kutrzebianka, J. Z. Łoziński, B. Wolff, Warszawa 1961, s. 38-40.
• Kiryk F., Urbanizacja Małopolski. Województwo sandomierskie XIII-XVI wieku, Kielce 1994, s. 61-62.
• Kracik J., Konsekracje kościołów i ołtarzy w diecezji krakowskiej w XVII i XVIII wieku, ,,Nasza Przeszłość” 1984, t. 61, s. 111-147.
• Lorentz S., Rottermund A., Klasycyzm w Polsce, Warszawa 1984, s. 139.
• Mączyński R., Jak Hugo Kołłątaj u warszawskiego majstra Tobiasza Hoffstaedtera monstrancję do Krzyżanowic zamawiał, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 2006, nr 1, s. 35-60.
• Mączyński R., Kościół w Krzyżanowicach - modelowa świątynia katolickiego oświecenia, „Wiek Oświecenia” 2007, XXIII, 2007, s. 25-94
• Mączyński R., Kościół w Krzyżanowicach. Fundacja Hugona Kołłątaja, Toruń 2011.
• Mizołek J., Stworzenie Świata Franciszka Smuglewicza w kościele w Krzyżanowicach. Uwagi o inspiracjach twórczością Michała Anioła w sztuce dawnej Polski, [w:] Artyści włoscy w Polsce XV-XVIII wiek. Prace ofiarowane Panu Profesorowi Mariuszowi Karpowiczowi, red. J. Chrościcki i in., s. 365-378.
• Rewski Z., Z działalności Kołłątaja na polu budownictwa, „Biuletyn Historii Sztuki” 1952, z. 2, s. 3-18.
• Rewski Z., Zagadnienia sztuki w działalności Hugona Kołłątaja, Wrocław 1953.
• Rosiński P., Zabytkowe organy w województwie kielecki, Warszawa-Kraków 1992, s 158-159
• Wiśniewski J., Historyczny opis kościołów, miast zabytków i pamiątek w pińczowskiem, skalbmierskiem i wiślickiem, Marówka 1927, s. 165-174.
• Wiśniowski E., W sprawie początków klasztoru norbertanek w Krzyżanowicach, Roczniki Humanistyczne 1960, t. VIII, z. 2, s. 215-224.
• Wiśniewski E., Rozwój sieci parafialnej w prepozyturze wiślickiej w średniowieczu. Studium geograficzno-historyczne, Warszawa 1965, s. 73-74, 135-136.
• Wiśniewski E., Prepozytura wiślicka do schyłku XVIII wieku. Materiały do struktury organizacyjnej, Lublin 1976, s. 56-58.
• Zdanowski J., Kościół pod wezwaniem św. Tekli i były klasztor norbertański w Krzyżanowicach pod Pińczowem, „Nasza Przeszłość" 1963, t. XVII, s. 103-121.