Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

zespół rezydencjonalny - Zabytek.pl

zespół rezydencjonalny


dwór 1750 - 1939 Krzelów

Adres
Krzelów

Lokalizacja
woj. świętokrzyskie, pow. jędrzejowski, gm. Sędziszów - obszar wiejski

Jedno z największych obszarowo założeń rezydencjonalno-folwarcznych w regionie świętokrzyskim, zachowane w dobrym stanie.

Przykład eklektycznego dworu, zawierającego elementy neostylów z XIX i 1. poł. XX w.

Historia

Najstarsza znana nam murowana rezydencja obronna istniała w Krzelowie już w 1. poł. XIV w.; jej prawdopodobnym fundatorem był piszący się z Krzelowa Warcisław herbu Lis, kasztelan krakowski. Zamek ten, stojący na kopcu wśród podmokłych łąk, funkcjonował jeszcze w 1696 r., kiedy wzmiankowane były prowadzące do niego mosty. Do dziś pozostał po nim niewielki wzgórek pośród stawów rybnych w dolinie rzeki Mierzawy.

Przypuszcza się, że pierwsze zabudowania dworskie w miejscu obecnie istniejącej budowli, na wzgórzu Białowieża, powstały w ciągu XVIII w. Przed 1831 r. nowy murowany dwór wystawił Jan hr. Ledóchowski; w pobliżu stanęły drewniana oficyna, murowana kuchnia i osobna kaplica - po tych budynkach nie ma dzisiaj śladu. W 1834 r. dobra krzelowskie zostały przez rząd skonfiskowane, za udział Ledóchowskiego w powstaniu listopadowym. W 1889 r. Krzelów nabył margrabia Zygmunt Wielopolski, zapisując je od razu swojej żonie Elżbiecie, która miała urządzić wokół dworu piękny park i ogrody. Na obecny kształt budynków dworskich największy wpływ wywarł jej syn, Alfred hr. Wielopolski, który ok. 1934 r. przebudował budynek główny, adaptując przy okazji poddasza na cele mieszkalne i wystawiając filarowy portyk przy elewacji ogrodowej, wzniósł też dwie symetryczne oficyny po wsch. i Zach. stronie fasady dworu, połączone z nim krytymi galeriami kolumnowymi. Wszystkie elewacje powstałej w ten sposób rezydencji otrzymały jednolity eklektyczny wystrój, którego głównym elementem były gęsto rozmieszczone boniowane obramienia otworów i narożniki, nawiązujące do modnego wówczas neorenesansu i neoklasycyzmu.

Równolegle z przekształceniami części rezydencjonalnej, rozrastał się duży folwark przydworski, gdzie w ciągu 2. poł. XIX i 1. poł. XX w. powstało szereg zabudowań gospodarczych i administracyjnych, z których większość istnieje do dziś. Wszystkie budynki folwarczne powstały po 1856 r., kiedy wielki pożar zniszczył wcześniej istniejące obiekty, przeważnie drewniane. Po 1945 r. w budynkach dworskich mieściła się szkoła, później, od 1973 r., Ośrodek Rolniczy Szkolenia Kursowego. W 1989 r. zespół przeszedł na własność Gminy Sędziszów, która sprzedała go osobie prywatnej. Od 2002 r. trwają prace remontowe i adaptacyjne, mające przystosować obiekt do funkcji hotelowych i mieszkalnych.

Opis

Na wielki zespół rezydencjonalno-folwarczny, rozciągnięty na wzgórzu zwanym Białowieżą oraz na terenie przyległego odcinka doliny rzeki Mierzawy, składają się trzy zasadnicze elementy: część rezydencjonalna (dwór, park i ogrody), rozległy zespół stawów w dolinie rzeki oraz część gospodarcza w postaci dużego folwarku po wsch. stronie parku. Jest to założenie wieloelementowe i wieloosiowe, w którym krajobraz został skomponowany w sposób celowy i przemyślany. W jego centrum, pośrodku wspaniałego parku, stoi murowany z kamienia i cegły, parterowy zespół budynków dworskich, na który składają się XIX-w. w swoim zrębie budynek główny, dwie symetrycznie po bokach ustawione oficyny oraz łączące je, również symetryczne, lekkie galerie kolumnowe, wzniesione na rzucie odcinka koła i przeszklone. Sam dwór przykryty jest wysokim czterospadowym dachem, z wystawkami od frontu i lukarnami, jeszcze do niedawna krytym gontem, zamienionym po 2002 r. na blachę, podobnie jak na równie wysokich namiotowych dachach oficyn. Na środku fasady pn. znajduje się zwieńczony trójkątnym frontonem ryzalit z głównym wejściem na osi. W elewacji pd. (ogrodowej) odpowiada mu przeszklony ryzalit w formie filarowego portyku na rzucie półkola, dostawiony około 1934 r. Oficyny zbudowane są na rzucie identycznych kwadratów. Wszystkie elewacje mają wystrój ujednolicony w okresie międzywojennym XX w., boniowane narożniki i obramienia otworów, jednolity profilowany gzyms wieńczący. Wnętrza zostały znacznie przekształcone w ciągu 2. poł. XIX w., choć w niektórych pomieszczeniach zachowały się fragmenty stiukowych dekoracji. W oficynie zach. dotrwał do naszych czasów ciekawy piec, postawiony zapewne u schyłku XIX w., zestawiony z kafli produkowanych w fabryce nieborowskiej, założonej przez księcia Michała Radziwiłła w 1880 r.; na kaflach tych wyobrażono przedstawienia heraldyczne i symboliczne. Jako całość, zespół budynków dworskich, choć stylowo eklektyczny, w sposób dość czytelny nawiązuje do rozplanowania klasycystycznych założeń pałacowych z końca XVIII i pocz. XIX w.

Dwór otoczony jest przez rozległy i malowniczy, dobrze zachowany park krajobrazowy oraz dawne ogrody. Po jego wsch. stronie stoją budynki dawnego folwarku, w większości zachowane do dziś. Najstarsze z nich, ze skromnym ale czytelnym wystrojem neoklasycystycznym (rządcówka, spichlerz i dwie stodoły) powstały w 2. poł. XIX w., około 1900 r. zbudowano oranżerię, stajnię i wozownię, jeszcze później kancelarię i inne budynki. W sumie folwark krzelowski jest jednym z nielicznych, zachowanych w stosunkowo dobrym stanie, wiejskich zespołów gospodarczych o tak dużej skali. Godny uwagi jest fakt, że pośród zabudowy folwarcznej istnieje planowo nasadzona zieleń wysoka, pochodząca z 1. poł. XX w.

Zabytek niedostępny - własność prywatna.

oprac. Aleksandra Ziółkowska, 4-12-2015 r.

Rodzaj: dwór

Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_26_ZE.21657, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_26_ZE.380