Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

kościół parafialny pw. św. Macieja - Zabytek.pl

kościół parafialny pw. św. Macieja


kościół poł. XVII w. Kruszyna

Adres
Kruszyna, Kaspra Denhoffa 4

Lokalizacja
woj. śląskie, pow. częstochowski, gm. Kruszyna

Kościół fundacji rodziny Denhoffów stanowi jeden z ciekawszych pod względem formy i dekoracji architektonicznej przykładów architektury sakralnej XVII wieku.

Wyróżnia się klasą artystyczną na tle barokowych kościołów w regionie. Jego wartość podkreśla fasadowe opracowanie elewacji wschodniej oraz powiązanie z sąsiednią rezydencją. W kościele zachowały się barokowe i rokokowe elementy wyposażenia z XVII i XVIII wieku.

Historia

Parafia w Kruszynie wzmiankowana w 1415 r., została erygowana zapewne w 2. poł. XIV wieku. Pierwotny kościół parafialny p.w. św. Macieja Apostoła był wymieniony w 1521 roku. Wiadomo, że w 1634 r. był to kościół drewniany, rozplanowany in modum crucis. Obecny kościół murowany powstał w 2. poł. XVII w. z fundacji Anny Eufemii z Radziwiłłów Denhoffowej, starościny wieluńskiej i radomszczańskiej. Budowa rozpoczęła się prawdopodobnie w 1661 roku. W pierwszej kolejności powstało prezbiterium, dokończone po śmierci fundatorki przez opata jędrzejowskiego Aleksandra Denhoffa. Budowę kontynuował syn fundatorki Zygmunt Wiktor Denhoff, późniejszy podkomorzy wieluński i podskarbi nadworny litewski. Do 1683 r. wzniesiono nawę i chór. W tym czasie wnętrze wyposażono w sześć ołtarzy w nawie. Budowa kościoła została ukończona w latach 90. XVII w. (w 1694 r. założono sklepienie i dach) przez Zygmunta Wiktora Denhoffa oraz wdowę po nim Joannę Teresę z Brzostowskich. W 1696 r. kościół konsekrował biskup przemyski i kanclerz wielki koronny Jerzy Albrecht Denhoff. Równocześnie wokół kościoła powstało murowane ogrodzenie wraz z bramą i dzwonnicą. W 1874 r., przy udziale księcia Eugeniusza Lubomirskiego, ówczesnego właściciela Kruszyny, przebudowano górne kondygnacje wież, które zapewne wówczas podwyższono, a niewielkie, baniaste hełmy zastąpiono wysokimi, bezstylowymi. Wnętrze kościoła było odnawiane w 1877 roku. W 1914 r. przeprowadzono remont tynków zewnętrznych (data wykonana w tynku, we fryzie od strony pn.-wsch.). W 1927 r. wykonano restaurację dzwonnicy i muru wokół kościoła. W latach 1919-1932 proboszczem parafii w Kruszynie był ks. Bonawentura Metler - astronom, naukowiec i podróżnik. Po wojnie kościół był kilkakrotnie remontowany, wykonanom.in.: remont dachu, pokrycie blachą miedzianą, elektryfikację, tynkowanie, malowanie. W latach 2011-2012 przeprowadzono prace remontowo-konserwatorskie przy elewacjach kościoła wraz z murem ogrodzeniowym, dzwonnicą i budynkiem bramnym.

Opis

Kościół jest położony we wsi Kruszyna, po wsch. stronie historycznej drogi prowadzącej z Borowna (ul. Denhoffa), wbezpośrednim sąsiedztwie zespołu pałacowo-parkowego, z którym graniczy od strony wschodniej. Obiekt usytuowany jest na osi wsch. zach., poprzecznie do głównej osi pałacu. Teren, obejmujący dawny przykościelny cmentarz od strony zach., pn. i pd.otoczonoceglanym, otynkowanym murem z kluczowymi otworami strzelniczymi i arkadowymi wnękamiod wewnątrz. Na osi kościoła, od zach. usytuowano barokową bramę ozdobioną ze zdwojonymi pilastrami i belkowaniem,flankowaną przez dwasymetryczne budynki bramnena planie kwadratu. Są onekryte dachami pulpitowymi, o ścianach urozmaiconych od frontu niszami. Prawdopodobnie na pocz. XX w. w zwieńczeniu bramy umieszczono dużą cementową figurę Chrystusa dźwigającego krzyż, pochodzącą sprzed kościoła św. Krzyża w Warszawie (2. poł. XIX w. wg modelu Andrzeja Pruszyńskiego). W ścianę jednego z budynków bramnych wmurowana jest marmurowa tablica z inskrypcją - epitafium Ottona Denhoffa z 1620 r., pochodzące zapewne z dawnego kościoła lub kaplicy. Po południowej stronie kościoła znajduje się wpisana w mur ogrodzeniowy dzwonnica o cechach barokowych. Murowana z cegły, otynkowana, trzykondygnacyjna, wzniesiona na planie kwadratu, w górnej kondygnacji ośmioboczna, z łukowymi otworami i blendami, kryta dachem kopulastym. W dzwonnicy znajduje się dzwon z 1636 r. z napisem dotyczącym fundacji Kaspra Denhoffa.

Kościół wzniesiono w stylu barokowym. Orientowany, jednonawowy, na planie prostokąta z węższym prezbiterium zakończonym prosto. Po obu stronach prezbiterium umieszczono prostokątne pomieszczenia: od pn. parterowy składzik z osobnym wejściem, od pd. piętrową zakrystię (d. oratorium, podwyższone zapewne w końcu XIX w.). Bryła zwarta, zaakcentowana niewielkimi czworobocznymi wieżami od frontu. Nawę i prezbiterium przykryto dwuspadowymi dachami, pomieszczenia przy prezbiterium dachami pulpitowymi. Kościół zbudowano z cegły na fundamentach z kamienia polnego i głazów narzutowych. Fasada zachodnia dwuwieżowa, trzykondygnacyjna i trójosiowa, zwieńczona wolutowym szczytem oraz smukłymi wieżami wyodrębniającymi się w górnej kondygnacji. Podziały elewacji podkreślajązdwojonepilastry w porządku spiętrzonym. Pomiędzy nimi usytuowano wąskie nisze w schodkowych obramieniach i okno w polu środkowym.Główne wejście do kościoła zdobi neobarokowy portal (k. XIX w.). Prostokątny szczyt zwieńczono trójkątnym przyczółkiem z płaskorzeźbionym motywem Oka Opatrzności. W polu szczytu znajduje się okrągłe okno, w nim malowidło Madonny z Dzieciątkiem na blasze. Po bokach wybudowano czworoboczne wieże (podwyższone w 1874 r.), w narożach opilastrowane, z niewielkimi oknami, zakończone wysokimi hełmami z ośmiobocznymi ażurowymi latarniami. Elewacje boczne są dwukondygnacyjne. Ściany nawy o dwóch rzędach dużych półkoliście zakończonych okien w głębokich wnękach okiennych, rozczłonkowano wydatnymi podziałami pionowymi nawiązującymi do oszkarpowania. W elewacji pn.znajduje się portal boczny z czerwonego piaskowca (k. XIX w.) z dekoracją roślinną nad drzwiami i napisem ,,SOLI DEO” w płycinie przyczółka. Elewacja wsch. prezbiterium od strony pałacu została rozwiązana na kształt fasady bezwieżowej: dwukondygnacyjna, z wydatnym belkowaniem, zwieńczona trójkątnym szczytem, po bokach ujęta w wolutowe spływy nad ścianami przyległych do prezbiterium pomieszczeń. Środkowe przęsło jest na całej wysokości wyłamane nieznacznie ku przodowi, ponad belkowaniem obu kondygnacji zaakcentowane odcinkowymi przyczółkami, w dolnej kondygnacji wypełnione ślepą dekoracyjną arkadąozdobioną sztukaterią w przyłuczach, w górnej półkoliście zakończonym oknem. Bogatą dekorację elewacji wsch.uzupełniają wąskie nisze przesklepione konchą oraz boczne ścianki ozdobione stylizowanymi wolutami i prostokątnymi blendami w uszakowatych obramieniach. Wszystkie elewacje cechuje zróżnicowana sztukatorska dekoracja architektoniczna obejmująca: kapitele, w tym charakterystyczne jońskie - z motywem dwóch antytetycznych ryb (w nawie) oraz festonu spiętego pośrodku rozetą (w prezbiterium); obramienia okien i nisz, płycinowy fryz, profilowaniai ornamenty w partiach belkowania i przyczółków (o motywach geometrycznych, astragali, regularnych owali, falistej wstęgi).

Nawę i prezbiterium nakrywają sklepienia kolebkowe z ostrołukowymi lunetami na parach gurtów.Chór wspartona trzech arkadach, sklepiony krzyżowo, podobnie pomieszczenia przy prezbiterium. Jednonawowe wnętrze charakteryzuje filarowo-wnękowe opracowanie ścianz parami pilastrów przechodzących w gurty na sklepieniu oraz oknami wpisanymi warkadowe wnęki i lunety sklepienia.Z XVII-wiecznego wystroju kościoła zachowała się ramowo-listwowa dekoracja sztukatorska z herbami na sklepieniu prezbiterium. Wyposażenie snycerskie wnętrza z 2. poł. XVII i XVIII w. utrzymane na wysokim poziomie artystycznym tworzą: późnobarokowy ołtarz główny z kolumnami i sześcioma figurami świętych oraz koronacją NMP w zwieńczeniu, ołtarze boczne barokowe i rokokowe, ambona, konfesjonał używany również jako ołtarz, chrzcielnica, ławki i ławy kolatorskie. W ścianę pn., poniżej ambony, wmurowana jest ponadto późnorenesansowa marmurowa płyta nagrobna Krystyny Rzeszowskiej z 1622 r., pochodząca zapewne z pierwotnego kościoła.

Obiekt dostępny dla zwiedzających.

Oprac. Aleksandra Bednarska, OT NID w Katowicach, 04-12-2015 r.

Rodzaj: kościół

Styl architektoniczny: barokowy

Materiał budowy:  ceglane

Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_24_BK.95011, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_24_BK.273849