Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

zespół kościoła Świętej Trójcy - Zabytek.pl

zespół kościoła Świętej Trójcy


kościół data nieznana Krosno

Adres
Krosno, Józefa Piłsudskiego 5

Lokalizacja
woj. podkarpackie, pow. Krosno, gm. Krosno

Zespół kościoła farnego jest cennym przykładem zespołu sakralnej architektury murowanej o dużych wartościach artystycznych i historycznych.

W założeniu tym wyróżnia się świątynia będąca wybitnym przykładem architektury sakralnej Małopolski z okresu późnego gotyku i manieryzmu. Wyjątkowe jest wnętrze kościoła, uznawane za jedno z najbogatszych i najlepiej zachowanych wnętrz sakralnych w Małopolsce. Jego wystrój i wyposażenie jest przykładem wielowiekowego patronatu artystycznego krośnieńskiego mieszczaństwa i okolicznej szlachty. Do unikatowych zaliczyć można zespół ponad dwudziestu monumentalnych obrazów sztalugowych z poł. XVII w., wykonanych przez artystów z kręgu Tomasza Dolabelli. Zespół ten charakterystyczny dla epoki kontrreformacji tworzy z wnętrzem kościoła nierozerwalną całość. Kościół farny w Krośnie jest wyjątkowym w skali Polski przykładem obiektu, który uznawany jest za pomnik kultury artystycznej miasta z epoki jego największego rozkwitu.

Historia

Zespół farny w Krośnie składa się z kościoła, dzwonnicy, plebani, organistówki, wikarówki oraz ogrodzenia. Pierwszy kościół parafialny wzniesiony został, wg tradycji, z fundacji bądź inicjatywy Kazimierza Wielkiego. Świątynia powstawała w kilku fazach w ciągu wieku XIV w. Budowę kościoła rozpoczęto od prezbiterium wraz z zakrystią i prawdopodobnie miało to miejsce w latach 40. XIV w. W latach 60 XIV w. w pobliżu ówczesnego kościoła rozpoczęto wznoszenie miejskich fortyfikacji wraz z wieżą, której przyziemie zachowane jest w pd.-zach. narożniku nawy obecnej świątyni. W 4. ćw. XIV w., połączono prezbiterium z wieżą dobudowując pomiędzy nimi obszerny korpus nawowy. W 1 połowie XV w. dobudowano do nawy kaplicę św. Anny (przed 1402) oraz kaplicę św. Wojciecha (1448). W 1456 r. kościół uszkodzony został przez pożar, nie jest jednak zakres zniszczeń. Zapewne w końcu XV w. zmieniono sklepienie prezbiterium na zachowane do dziś późnogotyckie sklepienie sieciowe. Na przełomie XV i XVI w. dobudowano kaplice - Matki Bożej Szkaplerznej oraz śś. Piotra i Pawła oraz rozbudowano zakrystię. Kościół został znacznie przebudowany w latach 1638-1646 po uszkodzeniach spowodowanych pożarem z 1638 r. Prace te prowadzone były przez proboszcza ks. Kaspra Rożyńskiego, w dużej mierze kosztem krośnieńskiego rajcy Wojciecha Roberta Porcjusza (z pochodzenia Szkota). Wykonane w tym czasie prace (m.in. budowa sklepienia kolebkowego z lunetami w nawie głównej oraz krzyżowo-kolebkowego w kaplicach, przeprucie murów nawy nowymi otworami okiennymi) przekształciły bryłę i wnętrze budowli z późnogotyckiej na manierystyczną. W tym samym czasie architekt włoski Vincenzo Petroni przebudował kaplicę ŚŚ. Piotra i Pawła na dwukopułowe mauzoleum rodziny Porcjuszów. W tym okresie kościół zyskał bogate wyposażenie i wystrój, w tym wyjątkowy zespół monumentalnych obrazów sztalugowych. W latach 1899-1910 pod kierunkiem architekta Tadeusza Stryjeńskiego i budowniczego Wiktora Sikorskiego przeprowadzono restaurację budowli. W tym czasie prezbiterium zostało dekorowane polichromią autorstwa Franciszka Daniszewskiego.

Dzwonnica wzniesiona została w latach 1637-1651 z fundacji Wojciecha Roberta Porcjusza. W końcu XIX w. przeprowadzono restaurację dzwonnicy wg proj. Tadeusza Stryjeńskiego. Kilkakrotnie remontowana była też w XX w.

Plebania wzniesiona została w latach 1634-1637 (zapewne jako budynek parterowy) i pełniła pierwotnie funkcję kolegium mansjonarzy. Budynek przebudowano w końcu XIX w., poddawano go też wielokrotnym pracom modernizacyjnym w XX w. (w tym m.in. częściowa odbudowa po zniszczeniach II wojny światowej).

Opis

Zespół usytuowany jest na północ od rynku starego miasta przy ulicy Piłsudskiego (dawniej główny trakt prowadzący od Rynku do Bramy Krakowskiej - nieistniejącej). W skład zespołu wchodzą: kościół farny, orientowany znajdujący się w północnej części zespołu, położony na brzegu wysokiej skarpy od zachodu, przy dawnym zachodnim murze obronnym; dzwonnica usytuowana jest na południowy-wschód od kościoła, plebania położona na południe od kościoła, przylegająca wschodnim bokiem do dzwonnicy (rozbudowana współcześnie o skrzydło południowe). Ponadto w skład zespołu wchodzą też dawna organistówka i wikarówka oraz mur ogrodzeniowy z bramami (nie wpisane do rejestru zabytków).

Kościół jest orientowany, jednonawowy z wydłużonym, trójbocznie zamkniętym prezbiterium z zakrystią od północy oraz wydłużoną prostokątną nawą i ciągiem kaplic po obu stronach nawy. Zakrystia i kaplice wzniesione są na rzutach prostokątów. Wyjątkiem jest południowa kaplica św. św. Piotra i Pawła założona na rzucie wydłużonego nieregularnego czworoboku, podzielona na dwie części zbliżone do kwadratu. W południowo-zachodniej części nawy znajduje się pozostałość gotyckiej wieży na rzucie kwadratu założonej ukośnie w stosunku do nawy (obecnie pełni funkcję kruchty i wejścia na chór muzyczny). Prezbiterium jest trójprzęsłowe, nawa pięcioprzęsłowa z filarami przyściennymi wewnątrz oraz narożnymi szkarpami zewnątrz. Kościół charakteryzuje się zwartą bryłą, z prezbiterium i nawą o równej wysokości ścian, nakrytych odrębnymi dwuspadowymi dachami (kalenica dachu prezbiterium niższa od nawy). Od wschodu dach nad prezbiterium trójpołaciowy. Prezbiterium i zakrystia są oszkarpowane. Dwukondyknacyjna zakrystia oraz kaplice i przyziemie dawnej wieży są różnej wysokości (niższe od prezbiterium i nawy), nakryte dachami pulpitowymi za wyjątkiem kaplicy św. św. Piotra i Pawła (od południa), która nakryta została dwoma ośmiopolowymi kopułami z latarniami. Pod prezbiterium i kaplicą św. św. Piotra i Pawła znajdują się krypty grobowe. Kościół jest murowany z cegły z elementami kamiennymi. Sklepienia są ceglane i kamienno-ceglane. Dachy kryte są blachą. W elewacjach wyróżniają się ceglane mury prezbiterium i nawy o wątku „polskim” w niektórych miejscach wzbogacone przez użycie ciemnej zendrówki o dekoracyjnym układzie. Kaplice są otynkowane. Elewacje prezbiterium (od wschodu i południa) przeprute są wysokimi zamkniętymi ostrołukowo oknami, rozdzielonymi skarpami. W elewacji wschodniej zwraca uwagę wschodnia ściana prezbiterium z dwoma prostokątnymi oknami (w dwóch kondygnacjach) ujętymi w kamienne, dekoracyjnie opracowane renesansowe obramienia. Okna nawy mają charakterystyczną dla architektury sakralnej 1 poł. XVII w. formę termalną. W elewacji południowej powyżej okien nawy - blendy z maswerkiem - relikty dwóch okien gotyckich (częściowo rekonstruowane). Szczyt wschodni nawy i półszczyt zakrystii dekorowane są blendami. W wystroju elewacji południowej wyróżnia się kaplica św. św. Piotra i Pawła z kamiennym (z piaskowca) uszatym portalem zwieńczonym przerwanym przyczółkiem, w którego polu umieszczono gmerk Porcjusza oraz z prostokątnym oknem w kamiennym obramieniu zwieńczone wydatnym gzymsem. Elewacja zachodnia jest trójosiowa, w niższych partiach kamienna, wyżej ceglana, z jednoosiową ścianą nawą przeprutą dużym oknem zamkniętym łukiem ostrym i zwieńczoną trójkątnym szczytem rozczłonkowanym blendami. Wnętrze nawy z potężnymi czworobocznymi filarami przyściennymi dźwigającymi belkowanie z wydatnym profilowanym gzymsem otwarte jest do kaplic dużymi arkadami, co tworzy wrażenie układu bazylikowego. Nawę nakrywa sklepienie kolebkowe z lunetami, a prezbiterium - późnogotyckie sklepienie sieciowe z profilowanymi żebrami. W pozostałych członach budowli występują sklepienia: kolebkowe i żaglaste (przyziemie wieży, ob. kruchta zachodnia), krzyżowo-żebrowe (zakrystia), krzyżowo-kolebkowe (kaplice), kopuły ośmiopolowe (kaplica św. św. Piotra i Pawła). Obecny wystrój kościoła pochodzi z różnych okresów. Są to przede wszystkim: fragmenty wczesnorenesansowych malowideł figuralnych i ornamentalnych z 1541 roku w kaplicy Matki Bożej Szkaplerznej, bogata dekoracja sztukatorska ze stiukowymi kartuszami wypełnionymi malowidłami z 1 poł. XVII w. w kopułach kaplicy Porcjuszów, stiukowa dekoracja sklepienia nawy, polichromia w prezbiterium z 1899 r. Wnętrze świątyni jest niezwykle bogato wyposażone dziełami pochodzącymi z różnych epok. Wśród najcenniejszych dzieł wymienić należy: gotycki XV-wieczny obraz Koronacja MB - dzieło krakowskiego malarza Jana Wielkiego, gotycką grupę Pasji, marmurowy XVII-wieczny nagrobek Jana Skotnickiego wybitne dzieło wczesnobarokowej sztuki sepulkralnej, późnomanierystyczne i barokowe ołtarze, ambonę, stalle radzieckie i ławki mieszczańskie oraz unikatowy zespół ponad dwudziestu monumentalnych obrazów sztalugowych z połowy XVII w. wykonanych przez artystów z kręgu Tomasza Dolabelli.

Dzwonnica wczesnobarokowa, wybudowana jest na rzucie zbliżonym do kwadratu. Bryła wieży jest zwarta, od strony wschodniej rozszerzona narożnymi, masywnymi szkarpami obejmującymi dwie kondygnacje. Trójkondygnacyjna dzwonnica, której elewacje wieńczy wydatny gzyms wsparty na profilowanych kroksztynach nakryta jest dużym, ośmiobocznym, cebulastym hełmem z kolumienkową latarnią zakończoną cebulastym hełmem. Murowana dzwonnica wybudowana została z ciosów piaskowca i kamienia rzecznego, otynkowana za wyjątkiem cokołu, szkarp, gzymsów i boniowania narożników, które zostały oblicowane piaskowcem. Pokrycie hełmu wykonano z blachy miedzianej. Otwory okienne są prostokątne i prostokątne zamknięte półkoliście. Powyżej okien trzeciej kondygnacji, w elewacji pd. i pn. umieszczone są tarcze zegarowe. Wewnątrz zachowały się trzy dzwony: „Urban”, „Jan” i „Marian”, fundacji Wojciecha Roberta Portiusa wykonane przez ludwisarzy Stefana Meutela i Jerzego Oliviera. Dzwon „Urban” jest jednym z największych dzwonów w Polsce.

Plebania to piętrowy, murowany budynek wzniesiony na rzucie wydłużonego prostokąta o zwartej bryle z trójspadowym, kalenicowym dachem. Elewacje bez wystroju architektonicznego wieńczy profilowany gzyms.

Kościół dostępny przez cały rok, zwiedzanie wieży-dzwonnicy zgodnie z harmonogramem dostępnym na stronie internetowej Muzeum Rzemiosła w Krośnie. Pozostałe obiekty z zewnątrz.

Oprac. Anna Fortuna-Marek, OT NID w Rzeszowie, 30-09-2015 r.

Rodzaj: kościół

Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_18_ZE.95154, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_18_ZE.17700