Krośnieński gmach o historyzującej dekoracji architektonicznej stanowi materialne świadectwo działalności Towarzystwa, zasłużonego przede wszystkim dla podtrzymywania polskości oraz patriotycznego wychowania młodzieży w okresie zaborów.

Historia

Siedziba krośnieńskiej Sokolni wybudowana została w latach 1898-1899. Powstanie obiektu związane było z działaniami i dążeniami ukonstytuowanego w Krośnie w 1892 r. Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”. Fundusze na wzniesienie gmachu pochodziły z różnych źródeł: utworzonego przez Towarzystwo funduszu na budowę własnej siedziby, organizowania licznych akcji, loterii i imprez, z których dochody zasilały utworzony fundusz oraz znacznego wsparcia ze strony krośnieńskiej gminy. W 1898 r. gmina darowała Towarzystwu grunt pod budowę obiektu, udzieliła znaczącej subwencji oraz przekazała cegłę z miejskiej cegielni. Budynek wzniesiono w szybkim tempie – 21 lipca 1898 r. położono kamień węgielny pod budowę, a już 1 lutego 1899 r. w gmachu Sokolni odbył się pierwszy bal. Projekt budynku przypisywany jest Franciszkowi Daniszewskiemu, miejscowemu artyście malarzowi, nauczycielowi rysunku w Szkole Tkackiej w Krośnie, a równocześnie członek Towarzystwa. Charakterystycznym elementem zewnętrznej szaty architektonicznej było sokole godło – wizerunek sokoła w locie, umieszczony w przyczółku wieńczącym ryzalit elewacji frontowej oraz napis wykonany w technice sgraffita: „W ZDROWYM CIELE ZDROWY DUCH” w partii fryzu. Różnego rodzaju prace, w tym budowlane były kontynuowane w początkowych latach XX w. (1907, 1909 r.), m.in. prace adaptacyjne niektórych pomieszczeń, przebudowa sceny, otynkowanie budynku. W 1911 r. przystąpiono do przebudowy wnętrz. W czasie I wojny światowej w budynku funkcjonowała gospoda Kółka Rolniczego. W okresie II wojny światowej Towarzystwo Gimnastyczne zostało rozwiązane, a budynek przejęto na rzecz skarbu Generalnej Guberni. Po wojnie budynek upaństwowiono. Wielokrotnie remontowany w okresie powojennym i adaptowany na kino. Przebudowy i remonty zniekształciły w pewnym stopniu jego pierwotny wygląd.

Opis

Budynek położony jest na południe od zespołu staromiejskiego, jako jeden z wolnostojących budynków wschodniej pierzei ulicy Grodzkiej. Usytuowany jest na spadku terenu w kierunku zachodnim.

Gmach „Sokoła” to murowany dwukondygnacyjny budynek, o prostej bryle, w której wyróżnia się zasadniczy korpus nakryty dachem dwuspadowym naczółkowym, od wschodu (od podwórza) przechodzący w pulpitowy.  Do korpusu przylegają boczne aneksy: północny, trójkondygnacyjny, równy wysokością korpusowi, nakryty dachem trójspadowym oraz południowy, dwukondygnacyjny, znacznie niższy od korpusu z nadbudówką o zredukowanym w stosunku do bryły aneksu obrysie, nakrytą dachem dwuspadowym. Jest to budynek murowany z cegły z elementami kamienia (piaskowiec) użytymi do dekoracji architektonicznej. Pokrycie dachu stanowi blacha. W elewacji frontowej (zachodniej) zastosowane środki formalne i elementy dekoracyjne także są wyraźnie zróżnicowane – inne w elewacji korpusu, inne aneksów bocznych. Elewacja frontowa korpusu jest symetryczna, siedmioosiowa z usytuowanym w osi środkowej ryzalitem. Cokół licowany jest płytami piaskowca, parter zaznaczony poziomymi pasami boniowania, natomiast wysokie piętro licowane jest cegłą (za wyjątkiem wtórnie zamurowanych otworów okiennych), ścianka kolankowa tynkowana, a gzyms wieńczący w formie ceglanych pseudo kroksztyn. W elewacji tej występują prostokątne otwory okienne i drzwiowe parteru oraz charakterystyczne wysokie, półkoliście zamknięte: otwór okienny oraz blendy (powstałe z wtórnie zamurowanych okien dawnej sali gimnastycznej). Oś środkowa elewacji zaakcentowana jest wspomnianym ryzalitem zwieńczonym trójkątnym przyczółkiem, w którym odtworzony współcześnie kamienny kartusz z wizerunkiem sokoła. Elewacja frontowa aneksu północnego jednoosiowa z prostokątnymi otworami – wejściowym w parterze i okiennymi w II i III kondygnacji, w całości otynkowana, boniowana w parterze i narożach piętra. W elewacji wyróżniają się: obramienia okienne i drzwiowe rozwiązane odmiennie w każdej kondygnacji, dekoracyjnie opracowane kondygnacje powyżej parteru z dużą półkoliście zamkniętą płyciną oraz kroksztyny podtrzymujące profilowany gzyms wieńczący. Elewacja frontowa w aneksie południowym jest trójosiowa, symetryczna z prostokątnymi otworami okiennymi dekorowana boniowaniem w parterze i na piętrze.

Elewacja północna budynku dekorowana jest trzema płycinami arkadowymi, kroksztynami wspierającymi profilowany gzyms. Elewacja południowa ozdobiona jest pasami poziomego boniowania. Elewacja tylna pozbawiona jest dekoracji architektonicznej.

Układ wnętrza w generalnym założeniu rozplanowany jest jako dwutraktowy, z wyróżniającą się dużych rozmiarów dwukondygnacyjną salą widowiskową z trakcie frontowym, dwoma klatkami schodowymi (w aneksie północnym).

Dostęp do wnętrz zabytku częściowo ograniczony.

opr. Anna Fortuna-Marek, OT NID w Rzeszowie, 16-02-2018 r.