Wyróżnia się wśród zabytkowej zabudowy miasta formą architektoniczną, dekoracją sgraffitową oraz usytuowaniem, stanowiąc ważny w historycznej strukturze przestrzennej obiekt o dużych walorach artystycznych. Zabytkowy budynek jest też nośnikiem znaczących wartości historycznych, m.in. jako obiekt związany ze znanymi i zasłużonymi dla Krosna, regionu i Polski postaciami – Ignacego Łukasiewicza, Tytusa Trzecieskiego i Karola Klobassę, twórców pierwszej na świecie kopalni ropy naftowej w pobliskiej Bóbrce, którzy w 1874 r. założyli w Krośnie Towarzystwo, w celu wspierania rozwoju miejscowego przemysłu i rzemiosła. Budynek stanowi dzieło znanych lokalnych i regionalnych twórców: architekta – Adolfa Stapfa, budowniczego – Eugeniusza Ronki oraz Franciszka Daniszewskiego – twórcy sgraffit.

Historia

Budynek Towarzystwa Kasy Zaliczkowej wybudowany został w latach 1893-1894. Powstanie budynku związane było z działaniami utworzonej w Krośnie w 1874 r. Kasy Zaliczkowej. Grunt pod budowę został wykupiony przez miasto od osób prywatnych i sprzedany towarzystwu w 1893r. Projekt tego eleganckiego i reprezentacyjnego gmachu wykonał architekt Adolf Stapf z Tarnowa, a prace budowlane prowadziła firma Eugeniusza Ronki. Autorem sgraffitowego fryzu obiegającego budynek był Franciszek Daniszewski - krośnieński artysta i nauczyciel rysunku w Krajowej Szkole Tkackiej. Budynek, obok siedziby Towarzystwa, pełnił też funkcję kasyna z salą bankietową i użytkowany był przez Towarzystwo Kasynowe (od 1892 r. działające pod nazwą Kasyno w Krośnie), którego celem było m.in. utrzymanie i ożywianie stosunków towarzyskich oraz zaspokajanie intelektualnych potrzeb członków Kasyna.

Po II wojnie światowej w budynku mieściła się fabryka cukierków, następnie (przez wiele lat) siedziba Narodowego Banku Polskiego, a od lat 90. XX w. działały w niej różne banki komercyjne. Obiekt poddawany był kilkukrotnym remontom i pracom konserwatorskim, m.in.: w l. 80. XX w. wymieniono konstrukcję dachu i odnowiono fryzy sgraffitowe, w l. 90. XX w. budynek poddany został remontowi kapitalnemu, w trakcie którego w niewielkim stopniu przekształcono układ wnętrz, częściowo wymieniono stolarkę okienną i drzwiową, położono nowe posadzki, zmieniono kolorystykę wnętrz, a pomieszczenia ozdobiono nowymi fasetami. W trakcie ostatnich prac remontowo-konserwatorskich dokonano m.in. wymiany więźby dachowej, zmiany pokrycia dachu z blachy na dachówkę ceramiczną oraz zmiany stropu nad piętrem z drewnianego na płytę Kleina. Ponadto przywrócono pierwotny układ wnętrz, przeprowadzono konserwację dekoracji sgraffitowej, renowację kamiennego cokołu oraz wymianę stolarki okiennej i drzwiowej w oparciu o ikonografię.

Opis

Budynek położony jest na południowy wschód od starego miasta, w bliskim sąsiedztwie zespołu kościelno-klasztornego OO. Kapucynów. Usytuowany jest w początkowym biegu ul. Kapucyńskiej, w północnej pierzei zabudowy tej ulicy. Na zachód od budynku znajduje się ul. Wisłocza, na wschód zabudowa ulicy Kapucyńskiej. Budynek położony jest na skraju skarpy, od północy opadającej stromo w kierunku ul. Legionów i dalej rzeki Wisłok. Jest to obiekt wolnostojący, wydzielony metalowym ogrodzeniem. Skala budynku oraz jego położenie sprawia, że jest on znaczącym historycznym akcentem architektonicznym miasta, zwłaszcza w widokach na zespół staromiejski od północy.

Budynek Towarzystwa Zaliczkowego na rzucie prostokąta z osiowo rozmieszczonymi ryzalitami w obu dłuższych elewacjach charakteryzuje się zwartą bryłą. Jest to budynek dwukondygnacyjny, posadowiony na wysokim cokole; nakryty jest dachem czterospadowym, a ryzality dachami trójspadowymi. Obiekt wzniesiony jest jako murowany z cegły, otynkowany, z cokołem oblicowanym płytami z piaskowca. Pokrycie dachu stanowi dachówka ceramiczna. Elewacje w pierwszej kondygnacji dekorowane są poziomymi pasami pseudoboniowania, w drugiej gładko otynkowane. Kondygnacje wydzielone są profilowanym gzymsem kordonowym a zwieńczenie elewacji stanowi fryz sgraffitowy znajdujący się tuż pod wspartym na kroksztynach wydatnym okapem dachu. Na fryzie prezentowanych jest szereg przedstawień  figuralnych, m.in. podobizny założycieli Towarzystwa Zaliczkowego: Tytusa Trzecieskiego, Karola Klobassy i Ignacego Łukasiewicza, sceny prac tkackich oraz związanych z kopalnictwem naftowym – gałęziami przemysłu charakterystycznymi dla Krosna. Elewacja frontowa, o symetrycznym układzie otworów okiennych, zaakcentowana jest trójosiowym ryzalitem, w którym główne, arkadowo zwieńczone wejście do budynku poprzedzone jest dwukolumnowym portykiem zwieńczonym trójkątnym tympanonem. Otwory okienne parteru są prostokątne, z podokiennym cokołem, ujęte w uszate obramienia z klińcem. Otwory drugiej kondygnacji wyróżniają się bogatszą dekoracją: w ryzalicie zamknięte półkoliście, w osiach bocznych prostokątne, bliźniacze z cokołami podokiennymi, półkolumnami i zwieńczeniem w formie odcinka architrawu lub wydatnego, profilowanego gzymsu (w ryzalicie). W elewacji ogrodowej uwagę zwracają narożne loggie na piętrze ryzalitu, wsparte na dwóch półkolumnach i kolumnie zamknięte półkolistymi archiwoltami. Układ wnętrz jest dwutraktowy z przelotową sienią w osi środkowej, szerszą w trakcie tylnym, w której usytuowana jest klatka schodowa. Sień w trakcie frontowym nakryta jest sklepieniem krzyżowym, a ściany rozczłonkowane są pilastrami podtrzymującymi gurty. Na pierwszym piętrze w trakcie frontowym duża sala z galerią w górnej części od strony wejścia o dekoracyjnie opracowanej balustradzie.

Dostęp do zabytku ograniczony – obiekt dostępny z zewnątrz.

opr. Anna Fortuna-Marek, OT NID w Rzeszowie, 06-02-2018 r.