XVII w. został przekształcony w okazałą siedzibę w stylu renesansowo-manierystycznym o charakterze obronno-rezydencjonalnym i otoczony rozległym parkiem krajobrazowym. Należy do najokazalszych rezydencji magnackich i najznamienitszych zabytków polskiej architektury renesansowej, o jego wyjątkowości stanowi sylweta zamku z niezwykłą formą zewnętrzną baszt, sgraffitową dekoracją baszt i kurtyn oraz attykowymi zwieńczeniami.

Historia

W 3. ćw. XVI w. Jakub Krasicki wzniósł drewniano-murowane fortalicjum na rzucie czworoboku, w skład którego wchodził murowany budynek bramny tkwiący nadal w skrzydle północnym zamku, drewniana siedziba mieszkalna oraz wały ziemne i fosy. Około 1580 r. istniejące założenie obronne zostało przekształcone z inicjatywy Stanisława Krasickiego w murowany na planie czworoboku zamek, z czterema basztami-bastejami w narożach, otoczony kilkoma stawami. W latach 1596-1633 ówczesny właściciel zamku Marcin Krasicki przeprowadził kolejną gruntowną przebudowę całego założenia, przekształcając go w manierystyczną siedzibę rezydencjonalno-obronną, podwyższono wtedy kurtyny i baszty, zaopatrując je w ozdobne, ażurowe attyki. Jedną z baszt przekształcono na kaplicę i nakryto kopułą a bramę w skrzydle zach. nadbudowano o wieżę, tzw. zegarową a od strony dziedzińca dodano piętrową loggię. Już w XVII w. od strony wsch. zamku funkcjonował niewielki ogród włoski. W 1787 r. na terenie założenia ogrodowego, który otoczony był kamiennym murem, znajdował się staw, dwie sadzawki oraz siedem szpalerów drzew. W pierwszej poł. XIX w. istniejący park został powiększony i przekształcony w stylu ogrodu romantycznego. Po pożarze zamku w 1852 r., który objął niemal całą zabudowę zamku z wyjątkiem baszty zwanej Boską, przeprowadzono remont generalny, w trakcie którego powstała nowa brama w skrzydle wschodnim. Podczas I wojny światowej zamek został zdewastowany. W trakcie prac remontowych prowadzonych w okresie międzywojennym pod kierunkiem Adolfa Szyszko-Bohusza rozebrano przedbramie i zlikwidowano attykę w skrzydle południowym, a na terenie parku powstała m.in. altana i labirynt żywotnikowy. Ze względu na jego wysokie walory krajobrazowo-historyczne park już w okresie międzywojennym został objęty ochroną urzędu Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków we Lwowie. Jesienią 1939 r. zamek zajęły oddziały Armii Czerwonej, a jego wnętrza zostały obrabowane i celowo zniszczone, park został kompletnie zdewastowany.

Po zakończeniu drugiej wojny światowej zamek stał się własnością państwa i początkowo funkcjonowało w nim Technikum Leśne. W latach 1973-1995 zamek był użytkowany przez Fabrykę Samochodów Osobowych na Żeraniu, a od 1996 r. kompleks zamkowo-parkowy należy do Agencji Rozwoju Przemysłu S. A. w Warszawie. Obecnie w założeniu zamkowym funkcjonuje centrum konferencyjne i hotel.

Opis

Zespół zamkowy położony jest w dolinie Sanu, w bezpośrednim sąsiedztwie rzeki, na jej prawym brzegu. Ze wszystkich stron zespół, o powierzchni ok. 15 ha, wydzielony jest lokalnymi drogami a od wsch. drogą krajową Sanok-Przemyśl.

Zamek. Renesansowo-manierystyczny zamek wzniesiono na planie czworoboku z obszernym dziedzińcem pośrodku. Od strony wschodniej i zachodniej zamek otoczony jest pozostałościami fosy. W narożach zamku znajdują się cztery baszty na rzucie koła, które od pierwszej poł. XVII w. noszą nazwy: Królewska (północno-wschodnia), Szlachecka (południowo-wschodnia), Boska (baszta południowo-zach.) oraz Papieska (północno-zachodnia), a w centralnej części skrzydła zachodnia zamku wysunięta poza lico muru wieża bramna zwana Zegarową na rzucie kwadratu. Bryła zamku podpiwniczona z dominującą wysoką wieżą bramną w części zachodniej, skrzydłem północnym trzykondygnacyjnym, przekrytym dachem dwuspadowym, skrzydłem wschodnim trzykondygnacyjnym z dachem pulpitowym, domknięta od zachodu i południa kurtynami podbudowanymi w parterze podcieniami od strony dziedzińca i zwieńczonymi attykami. Cylindryczne baszty w narożach zwieńczone są różnie: baszta Królewska dachem stożkowym z wieńcem wieżyczek, baszta Boska kopułą z latarnią a baszty Szlachecka i Papieska attykami. Zamek wymurowano z kamienia i cegły, baszty zawierają w dolnych kondygnacjach kamienne relikty bastei. Stropy w części parterowej skrzydła wschodnie i północne są żelbetowe, w klatce schodowej skrzydła wschodniego strop Kleina, w budynku przy baszcie Królewskiej sklepienia krzyżowe i kolebkowe z lunetami. W wieży Zegarowej założono sklepienia kolebkowe i krzyżowe, w baszcie Szlacheckiej krzyżowo-żebrowe wsparte na filarze. Dachy pokryto blachą miedzianą.

Elewacja północna rozpięta między basztami Papieską a Królewską na cokole, o czterech kondygnacjach. Okna zróżnicowane wielkością we wszystkich kondygnacjach, rozmieszczone są w 1. i 2. kondygnacji nieregularnie, w przyziemiu w gładkiej ścianie, w 2. kondygnacji w ścianie dekorowanej sgraffitową rustyką, a w 3. i 4. kondygnacji rytmicznie, w 18 osiach, porozdzielane pilastrami sięgającymi gzymsu podokapowego.

Baszta Królewska, masywna, z otworami rozmieszczonymi w osiach, w czterech kondygnacjach rozdzielonych płytkimi gzymsami, zwieńczona została wieżyczkami ze stożkowymi przekryciami. Okna, za wyjątkiem położonych najniżej, podkreślono profilowanymi obramieniami z półkolistymi naczółkami, powierzchnię elewacji rozbito sgraffitowym rysunkiem imitującym boniowanie.

Elewacja wschodnia o trzech poziomach, usytuowana jest między basztą Królewską a Szlachecką, od strony pn. przy baszcie Królewskiej zryzalitowana, obok ryzalitu w dolnej kondygnacji z bramą przejazdową. Ściany zdobione sgraffitem dającym efekt boniowania. Okna, rozmieszczone w 11 osiach, w kondygnacji 1. i 2. obwiedzione są profilowanymi listwami nadokiennikiem, 3 kondygnacja oddzielona fryzem sgraffitowym ze scenami mitologicznymi i ornamentami roślinnymi i zwierzęcymi. Okna w kondygnacji 3. zwieńczone trójkątnymi naczółkami. W trójosiowym ryzalicie w północnej części elewacji założoną odrębną dekorację w postaci gzymsów, pilastrów, obramień, nadokienników i zwieńczenia szczytem - ślepą aediculą.

Baszta Szlachecka, z widocznymi ciosami kamiennymi w cokole, ozdobiona sgraffitowym rysunkiem bloków kamiennych powyżej, z otworami rozmieszczonymi w trzech kondygnacjach, podkreślonych na najwyższej obramieniem i półkolistym naczółkiem, zwieńczona została dwupoziomową, bogato opracowaną attyką.

Elewację południową tworzy mur kurtynowy rozpięty między basztą Szlachecką a basztą Boską, rozdzielony gzymsami na trzy poziomy, z oknami rozmieszczonymi nieregularnie w zryzalitowanej, trzykondygnacyjnej części, w czterech osiach. Okna kondygnacji dolnej półkoliście zamknięte, w kondygnacji 3. okna prostokątne. Od strony baszty Szlacheckiej znajduje się wysunięta loggia o dwóch kondygnacjach, z której wychodzą dwubiegowe schody z kamienną balustradą, pierwszy bieg przy elewacji, a drugi przerzucony arkadą ponad fosą. W 3. kondygnacji rząd jedenastu strzelnic. Między strzelnicą trzecią a czwartą znajduje się płytki balkonik. Elewację wieńczy profilowany gzyms i attyka grzebieniowa.

Baszta Boska, czteropoziomowa, zawiera w pierwszym poziomie rysunek ciosów kamiennych i zamknięte półkoliście otwory, w 2. poziomie podzielona jest toskańskimi pilastrami na segmenty zawierające opracowane w sgrafficie sceny biblijne, w 3 poziomie smukłe toskańskie pilastry wydzielają płyciny zawierające naprzemiennie przedstawienia świętych postaci i smukłe, zamknięte półkoliście okna z rzeźbiarsko, bogato opracowanym obramieniem, 4. poziom tworzą umieszczone w polach ze sgraffitową dekoracją okrągłe okienka. Elewację wieńczy gzyms profilowany a powyżej kopuła z latarnią.

Elewację zachodnią zamku stanowi mur kurtyny między basztami Boską i Papieską o trzech poziomach oddzielonych gzymsami. W 2. kondygnacji rozmieszczono okna w 8 osiach, z profilowanymi obramieniami i nadokiennikami. Elewacja zwieńczona jest attyką grzebieniową, zaakcentowana pośrodku smukłą, 7-kondygnacyjną wieżą z bramą przejazdową ujętą w kamienny portal z inskrypcją powyżej otworu przejazdowego.

Baszta Papieska z otworami rozmieszczonymi w osiach, w trzech kondygnacjach rozdzielonych płytkimi gzymsami, w 1. kondygnacji rustykowana z otworami zamkniętymi łukiem odcinkowym, powyżej, w dwóch kondygnacjach ze sgraffitową imitacją rustyki i z oknami podkreślonym płaskimi obramieniami nadbudowanymi od góry trójkątnymi naczółkami, zwieńczona została attyką o bogato ukształtowanych zębach.

Elewacje wokół dziedzińca. Elewacja wschodnia o dwunastu osiach i dwóch kondygnacjach z bramą przejazdową, okna obwiedzione szeroką listwą. Elewacja zach. o dwóch kondygnacjach, w części dolnej o ośmiu osiach, w części górnej o dziewięciu osiach z wieżą bramną. Po obu stronach bramy wjazdowej krużganki arkadowe. Ryzalit bramny o dwóch kondygnacjach z boniowanymi narożami. Portal bramy tworzą dwa pilastry z impostowanymi głowicami i trójkątny tympanon. Elewacja południowa o trzech kondygnacjach i nieregularnych osiach. Od strony zach. cztery arkady krużganku. Loggia usytuowana na piątej osi, okna prostokątne. Od strony wsch. dwupoziomowy ryzalit o pięciu osiach.

We wnętrzach zachowała się bogata sztukatorska dekoracja kaplicy w baszcie Boskiej, jedynej ocalałej z pożaru w 1852 r. Jej architektoniczną osnowę tworzą artykułujące ścianę pilastry, gzymsy oraz pasy kopułowych podziałów, zwierzęce i ludzkie maski, ornamentalne pasy, girlandy i festony, charakterystyczne dla warsztatu Giovanniego Battisty Falconiego.

Oficyna tzw. domek szwajcarski, położona jest w bezpośrednim sąsiedztwie zamku, przy jego północno-wschodniej baszcie, połączona z nim łącznikiem przerzuconym arkadą ponad fosą. To niewielki obiekt, wybudowany na rzucie prostokąta, o prostopadłościennej, piętrowej, podpiwniczonej bryle, przekrytej dachem dwuspadowym z głębokim okapem, urozmaiconej od północy długim podestem z balustradą w parterze, balkonem we wschodnim szczycie oraz łącznikiem z balkonem w zachodniej części. Budynek wymurowano z cegły do poziomu stropu nad parterem, powyżej osadzono zrąb drewnianych ścian, dach pokryto blachą zakładkową. W dłuższych elewacjach, północnej i południowej otwory rozmieszczone są rytmicznie w dwu kondygnacjach, artykulacja pozioma elewacji podkreślona jest wydatnym cokołem oraz kontrastem koloru i materiału dwu kondygnacji nadziemnych. Dekorację stanowią ozdobnie wycinane drewniane belki stropowe wypuszczone przed lico ścian oraz ozdobne, drewniane balustrady.

Stajnie cugowe ulokowano w północno-wschodniej części założenia. Wybudowano je na rzucie litery „U” frontem zwróconym na pd., a ramionami na północ. Budynek stajni składa się z piętrowego korpusu oraz parterowych bocznych skrzydeł. Część piętrowa przekryta dachem wielospadowym, a pozostałe części dachami dwuspadowymi.  Elewacje o artykulacji poziomej, podkreślonej kamiennym cokołem, i pasami w tynku i gzymsami: pośrednim na wysokości okien i wieńczącym opięte są rustykowanymi blokami. Elewacja frontowa dekorowana jest w parterze pasami rustyki i oknami w arkadowych niszach. Jej część piętrowa ramowana jest parami półfilarów flankujących bramy, podtrzymujących frontony. Centralne trzy osie piętra poprzedza balkon z kutą balustradą. Na pozostałych, parterowych elewacjach okna rozstawione są rytmicznie, a powyżej nich, ponad gzymsem pośrednim rytm powtarzają nisze w prostych obramieniach. W południowych odcinkach elewacji skrzydeł bocznych zlokalizowane nieduże ryzality, których otwory ograniczone głębokim łukiem nadwieszonym na kroksztynach.

W parku, jednym z najcenniejszych w Polsce założeń krajobrazowych, zachowały się zadrzewienia z trzech faz rozplanowania: pozostałości dąbrowy sprzed lokalizacji zamku, ślady geometrycznych ogrodów realizowanych równolegle z budową zamku oraz nasadzenia w układzie krajobrazowym rozplanowane przez Krasickich w 1 poł. XIX w. i przez Sapiehów od 2 poł. XIX w. do lat 30. XX w. Uwagę zwracają wiekowe dęby, aleje lipowe i żywotnikowe, staw z wyspą, polany widokowe oraz mnogość i bogactwo gatunkowe nasadzeń będące zasługą inwencji i pasji podróżniczej Sapiehów.

Oprac dostępny dla zwiedzających.

Oprac. Mieczysław Kuś, 16.12.2014 r.