Architektura zamku oraz dekoracje skomponowane zostały w myśl programu ideowego, symbolizującego m.in. „odwieczny porządek społeczny”. Znalazł on odbicie w nazwach i częściowo w formach czterech narożnych baszt: Boskiej, Królewskiej, Papieskiej i Szlacheckiej.

Szczególnymi walorami wyróżnia się baszta Boska z urządzoną w niej kaplicą ocalałą z pożarów i wojen. Baszta ozdobiona jest z zewnątrz wykonanymi w technice sgraffita przedstawieniami postaci świętych na tle arkad, a w jej wnętrzu zachowała się niemal kompletnie XVII-wieczna dekoracja sztukatorska, malarska i oprawa snycerska.

Wyjątkową wartość przedstawia zdobiący elewacje zamku zespół dekoracji sgraffitowych o złożonej tematyce, których powierzchnię oblicza się na ok. 7000 m². Czyni to z nich największe tego typu dzieło w Polsce i unikatowe w skali europejskiej. Zespół ten jest w znacznym stopniu rekonstruowany w trakcie prac konserwatorskich, przy czym partie rekonstruowane starano się wyraźnie odróżnić od zabytkowych (m.in. poprzez schematyzm wykonania tych pierwszych), co pozwoliło na zachowanie waloru autentyzmu, a równocześnie przyczyniło się do wyeksponowania integralności formy architektonicznej i dekoracji z całym bogactwem treści ikonograficznych.

Wielokrotnie niszczony w czasie wojen i najazdów zamek, jest ważnym dokumentem historii Polski. W rezydencji, będącej siedzibą rodów magnackich: Krasickich, Modrzewskich, Tarłów, Potockich i Sapiehów, bywali znakomici goście, w tym polscy królowie: Zygmunt III Waza, Władysław IV, Jan Kazimierz, August II.

Dodatkową wartością zabytku jest fakt, że w końcu XIX w., w ramach odwoływania się do sztuki narodowej, architekci próbujący naśladować „polski renesans” korzystali najczęściej z motywów architektonicznych Wawelu, Sukiennic, Kazimierza Dolnego i właśnie zamku w Krasiczynie.

Historia

Początki założenia obronnego w Krasiczynie sięgają prawdopodobnie pierwszej połowy XVI w., kiedy to Jakub z Siecina (protoplasta rodu Krasickich) wzniósł drewniano-murowane fortalicjum, na planie kwadratu, z budynkiem mieszkalnym przy jednym z boków, nawiązujące układem do tradycji zamków schyłku średniowiecza. W drugiej połowie XVI w. Stanisław Krasicki, kasztelan przemyski, założył nową osadę, którą nazwał Krasiczynem oraz wybudował ok. 1580 r. na miejscu starego nowy zamek – murowany, czteroskrzydłowy, z rozległym dziedzińcem pośrodku oraz czterema basztami-bastejami w narożach (wykorzystując w pewnym stopniu zachowane struktury fortalicjum). Część mieszkalna zamku znajdowała się w skrzydle północnym, pozostałe skrzydła stanowiły mury kurtynowe. Kolejny właściciel zamku - Marcin Krasicki, wojewoda podolski, znany w ówczesnej Polsce jako jeden z najwybitniejszych mecenasów sztuki, przeprowadził gruntowną przebudowę i rozbudowę założenia, przekształcając je w manierystyczną siedzibę o charakterze rezydencjonalno-obronnym. Prace wykonane w latach 1598-1633 objęły przede wszystkim: wzniesienie dwukondygnacyjnego mieszkalnego skrzydła wschodniego, podwyższenie baszt i kurtyn z attykowymi ozdobnymi zwieńczeniami, otoczenie dziedzińca parterowym, arkadowym krużgankiem, wzniesienie piętrowej loggi na osi elewacji północnej dziedzińca, budowę nowego wjazdu od zachodu z wieżą zegarową i budynkiem przedbramia oraz loggią (z wieży tej wiódł kamienny most przerzucony nad zalewem, a dalej droga łącząca założenie z miasteczkiem). Ponadto w latach 1614-1618 jedną z baszt przekształcono na kaplicę z kopułowym nakryciem – tzw. basztę Boską. Pozostałe baszty otrzymały charakterystyczne zwieńczenia oraz nazwy: Papieska, Królewska i Szlachecka. Między basztą Królewską a skrzydłem wschodnim wzniesiono dwupiętrowy belweder.

W trakcie tych intensywnie prowadzonych działań budowlanych w pierwszej tercji XVII w. zamek zyskał też bogatą dekorację, głównie w formie rzeźbionej kamieniarki, ozdobnych attyk oraz niezwykle rozbudowanej dekoracji elewacji wykonanej techniką sgraffita. Ta faza budowlana przyniosła też bogaty wystrój wnętrz zamkowych, z których do dziś przetrwała jedynie (częściowo rekonstruowana) imponująca dekoracja stiukowa, malarska i rzeźbiarska zamkowej kaplicy. Badacze wyjątkowej dekoracji kaplicy zwracają uwagę, iż powstała ona pod wpływem inspiracji niderlandzką grafiką z k. XVI i pocz. XVII w.

Równolegle z budową zamku zrealizowano geometryczne kwatery ogrodowe oraz rozbudowany układ wodny po północnej i zachodniej stronie zamku, pozostawiając relikty prastarych gajów dębowych.

W rękach Krasickich zamek pozostawał do 1687 r., kiedy to na krótko przeszedł w ręce Modrzewskich, a następnie Tarłów. Po zniszczeniach zamku w wyniku wojen kozackich i rosyjskich w 1726 r., przeprowadzono z inicjatywy Jana Tarły, wojewody sandomierskiego, szereg prac budowlanych oraz dekoracyjnych, m.in. wykonano nowe partie z dekoracją sgraffitową. Kolejna właścicielka Krasiczyna, Ludwika z Mniszchów Potocka, wprowadziła w latach 1751-1785 pewne zmiany w bryle budynku, przebudowując część mieszkalną. Skrzydło północne zostało wówczas podwyższone o jedno piętro i nakryte dachem mansardowym, wykonano nowy hełm wieży zegarowej, przekształcono wnętrza drugiego piętra skrzydła wschodniego oraz zmieniono kształt wielu okien. Elewacje zamku otynkowano, zasłaniając dekoracje sgraffitowe. Zmieniono także charakter założenia ogrodowego - do kompozycji kwaterowych ogrodów włoskich wprowadzono nasadzenia w układzie krajobrazowym.

W 1834 r. Krasiczyn wraz z innymi wsiami został zakupiony przez ród Sapiehów i pozostawał ich własnością aż do II wojny światowej. W latach 1840-1843 zamek był restaurowany wg projektu wiedeńskiego architekta Wilhelma Englertha. Zasadniczej przebudowie uległy wówczas krużganki, zastąpione przez piętrowy korytarz. Przekształcono też wnętrza i bramę wjazdową. W 1852 r. w zamku wybuchł pożar, powodując znaczne zniszczenia, m.in. wnętrz (z wyjątkiem kaplicy w baszcie Boskiej). W trakcie prac remontowo-budowlanych prowadzonych ok. 1860 r. odbudowano zniszczone dachy, w skrzydle wschodnim przepruto nowy wjazd na dziedziniec, odnawiano też wnętrza części mieszkalnej oraz kaplicy. Prace te prowadzili budowniczowie: Michał Zajączkowski i Adolf Kuhn. Dekorację malarską w kaplicy odnawiał malarz Zygmunt Griner.

W drugiej poł. XIX w. znacznym przekształceniom uległa kompozycja założenia parkowego – stawy po północnej stronie zamku osuszono, zmieniono kształt zbiornika od zachodu, powiększono staw w południowej części założenia, uformowano na nim półwysep i wyspę. Od tego czasu aż po lata 30. XX w. wzbogacano także szatę roślinną o nowe nasadzenia, w części egzotyczne. W trakcie działań wojennych w latach 1914-1916 zamek został zdewastowany i uszkodzony, a następnie z inicjatywy Księcia Leona Sapiehy restaurowany w latach 1928-1939 pod kierunkiem Adolfa Szyszko-Bohusza. Najprawdopodobniej w trakcie tych prac odsłonięto i zrekonstruowano dekorację sgraffitową skrzydła wschodniego.

Prawdopodobnie już w okresie międzywojennym zespół objęty był ochroną konserwatorską wojewódzkiego konserwatora zabytków we Lwowie. Jesienią 1939 r. zamek został zajęty przez oddziały Armii Czerwonej, jego wnętrza ograbiono i w dużej części zniszczono. Dewastacje objęły także zabytkowy park. Po zakończeniu II wojny światowej zamek stał się własnością państwa. W latach 1950-1951 prowadzono w nim prace budowlane w związku z przeznaczeniem obiektu na potrzeby Związku Samopomocy Chłopskiej. Od ok. 1957 r. zamek użytkowany był przez Technikum Leśne, a następnie, w latach 1973-1995, przez Fabrykę Samochodów Osobowych na Żeraniu. Od 1996 r. kompleks zamkowo-parkowy należy do Agencji Rozwoju Przemysłu S.A. w Warszawie, a zarządcą zespołu jest Fundacja PRO ARTE ET HISTORIA. Obecnie w założeniu zamkowym funkcjonuje centrum konferencyjne i hotel.

Opis

Zespół zamkowy usytuowany jest w zachodniej części miejscowości, na terenie łagodnie opadającym ku dolinie rzeki San, na jej prawym brzegu. Zamek z fosą otacza rozległy, krajobrazowy park o powierzchni ok. 14 ha. Na terenie założenia, oprócz zamku, znajduje się kilka innych obiektów zabytkowych: połączona z zamkiem oficyna zwana domkiem szwajcarskim, stajnie cugowe, brama z kordegardą we wschodniej kurtynie ogrodzenia oraz brama tzw. południowa.

Zamek wybudowany został na planie czworoboku z obszernym dziedzińcem pośrodku i czterema basztami w narożach, noszącymi od 1 poł. XVII w. nazwy: Królewska (pn.-wsch.), Szlachecka (pd.-wsch.), Boska (pd.-zach.) oraz Papieska (pn.-zach.). Skrzydło północne i wschodnie zamku stanowią obiekty kubaturowe, od południa i zachodu dziedziniec domknięty jest ścianami kurtynowymi zwieńczonymi attyką. W bryle zamku dominuje wysunięta nieco przed lico środkowej części kurtyny zachodniej sześciokondygnacyjna, zwieńczona hełmem z latarnią wieża bramna nazwana zegarową, prowadząca na dziedziniec sprzężony kompozycyjnie z nieczytelnym obecnie rynkiem miasteczka. Podpiwniczone, trzykondygnacyjne skrzydła zamkowe przekryte są dachami: dwuspadowym (pn.) i pulpitowym (wsch.), natomiast cylindryczne baszty zwieńczone są różnie: Królewska – dachem stożkowym z wieńcem wieżyczek, Boska - kopułą z latarnią, a Szlachecka i Papieska dekorowane są attykami. Dziedziniec obiegają z trzech stron galerie, a od północy na piętro prowadzi usytuowana na osi loggia założona na rzucie kwadratu i zwieńczona baniastym hełmem.

W elewacji północnej zamku uwagę zwraca sgraffitowa rustyka, w elewacji wschodniej dekoracje sgraffitowe dające efekt boniowania oraz wyjątkowy fryz sgraffitowy ze scenami mitologicznymi, ornamentami roślinnymi i zwierzęcymi. Elewację południową tworzy mur kurtynowy rozpięty między basztami Szlachecką i Boską, z wysuniętą loggią od wschodu, z której przerzucone są dwubiegowe schody ponad fosą. Lekkości dodaje zwieńczenie ściany w postaci attyki grzebieniowej. Elewację zachodnią tworzy mur kurtynowy między basztami Boską i Papieską, ze smukłą, sześciokondygnacyjną wieżą pośrodku oraz bramą przejazdową ujętą w kamienny portal z inskrypcją. Elewację wieńczy attyka grzebieniowa.

Elewacje wewnętrzne dziedzińca również zakomponowane są w sposób różnorodny: w elewacji północnej dominuje loggia klatki schodowej zwieńczona baniastym hełmem, a w pozostałych elewacjach uwagę przykuwają sgraffita. Na elewacji wschodniej zakomponowano sgraffito w czterech pasach: w pasie dolnym medaliony zawierające wizerunki cesarzy rzymskich (odwzorowanych z publikowanych w XVI w. wydawnictw włoskich), powyżej festonowe zwisy, w pasie środkowym i górnym dwa rzędy półkoliście zamkniętych płytkich blend rozdzielonych pilastrami, a w nich postacie: w środkowym pasie 29 całopostaciowych wizerunków, w tym 15 królów Polski, a w pasie górnym sylwetki ludzi i zwierząt. Na elewacjach zachodniej i północnej sgraffito rozmieszczono w formie trzech pasów: dwóch rzędów festonowych zwisów oraz pasa medalionów z wizerunkami cesarzy rzymskich z III i IV w.

Wnętrza dawnej części mieszkalnej zamku zachowały niewiele oryginalnych elementów wystroju i wyposażenia, jednak istniejące kamienne portale i malowidła ścienne świadczą o wysokiej randze artystycznej. Wyjątkowo na ich tle prezentuje się kaplica w baszcie Boskiej z XVII-wieczną dekoracją sztukatorsko-malarską ścian i kopuły z latarnią, inkrustowaną marmurową posadzką oraz kamiennym portalem z bogato zdobionymi drzwiami z pocz. XVIII w.

W parku czytelne są zadrzewienia z trzech faz rozplanowania: pozostałości dąbrowy sprzed budowy zamku, ślady geometrycznych ogrodów realizowanych równolegle z budową zamku (przebieg alei lipowej) oraz nasadzenia w układzie krajobrazowym rozplanowane od 1 poł. XIX w. do lat 30. XX w. Uwagę zwracają wiekowe dęby, aleje lipowe i żywotnikowe, staw z wyspą, polany widokowe oraz mnogość i bogactwo gatunkowe nasadzeń będące zasługą inwencji i pasji podróżniczej Sapiehów.

oprac. Narodowy Instytut Dziedzictwa