Historia

Początki zespołu klasztornego Augustianów związane są z lokacją miasta Kazimierza przez króla Kazimierza Wielkiego w 1335 r., najprawdopodobniej w latach. 40. XIV w., monarcha ufundował kościół, który użytkować mieli sprowadzeni z Pragi w 1342 r. Augustianie. Kościół klasztorny (dziś też parafialny) pw. św. św. Katarzyny Aleksandryjskiej i Małgorzaty, budowany był w kilku fazach: do konsekracji w 1378 r. wzniesiono, z udziałem wawelskiego warsztatu budowlanego ceglane, zamknięte pięciobocznie prezbiterium z kamiennymi detalami. Około 1400 r. ukończono korpus, zamiast zakładanej pierwotnie pięcioprzęsłowej hali powstała czteroprzęsłowa bazylika o filaro-skarpowym systemie konstrukcyjnym. Kamienna nawa pd. z kruchtą, wznoszona była w końcowym etapie prac przez warsztat parlerowski, staraniem Panów z Brzezia, których herby (Zadora) zdobią zworniki krzyżowo-żebrowego sklepienia. Fundamenty niezrealizowanego przęsła zach. wykorzystano ok. 1400 r., wznosząc (niedokończoną) kamienną kaplicę pw. św. Moniki, fundowaną przez Ścibora ze Ściborzyc, o krzyżowo-żebrowych sklepieniach wspartych na centralnym filarze. Późnogotyckie gwiaździste sklepienie prezbiterium powstało po 1443 r., po trzęsieniu ziemi. Stopniowo też rozrastał się augustiański klasztor, w 1365 roku ukończono prace w najstarszej jego części - budowanego z fundacja Kazimierza Wielkiego przez warsztat wawelski skrzydła wschodniego, obejmującego m.in. kaplicę św. Doroty, konsekrowaną w 1365 r. W 12 lat później stały już klasztorne krużganki. W północnym zakończeniu skrzydła adaptowano gotycką basztę w murach obronnych Kazimierza. Nowożytną architekturę pięter klasztoru ukształtowano w XVII w. Pożar w 1556 r. strawił wnętrze świątyni. Prace budowlane i restauracyjne przeprowadzono w latach 1561-1562, w 1631 r. odnowiono kościół. Kolejne trzęsienie ziemi z 1786 r. spowodowało pękniecie sklepień, a władze austriackie w 1801 r. przejęły go na magazyn. Stało się to przyczyną dewastacji architektury i wyposażenia oraz podejmowanych kilkakrotnie restauracji, m.in. w latach 1833-1835, 1852-1864 (odtworzenie zniszczonego sklepienia nawy głównej jako pozornej konstrukcji drewnianej), 1893-1914 oraz gruntownej konserwacji po 1989 r.

Opis

Zespół klasztorny Augustianów znajduje się na Kazimierzu, teren na którym stoi ma kształt zbliżony do prostokąta, którego boki wyznaczają ulice Paulińska od północy, Skałeczna od południa i Augustiańska od wschodu. Kościół pw. św. św. Katarzyny Aleksandryjskiej i Małgorzaty zbudowany z kamienia i cegły jest czteroprzęsłową bazyliką o filaro-skarpowej konstrukcji. Jest świątynią o typowym dla krakowskiej architektury gotyckiej połączeniu wydłużonego prezbiterium z krótkim, bazylikowym korpusem. Wysokie i smukłe, pięciobocznie zamknięte prezbiterium opięte jest przyporami zdobionymi kamiennymi pinaklami. Ściany między przyporami przeprute są ostrołukowymi oknami wypełnionymi kamiennymi maswerkami i witrażami. W ceglanej architekturze wyróżnia się kamienna nawa południowa z kruchtą o bogatym detalu (laskowania w elewacjach zewnętrznych, pinakle, portale). We wnętrzu kościoła dominuje barokowy, bogato zdobiony ołtarz główny z lat 1631-1636. W nawie głównej kościoła, po stronie południowej znajduje się manierystyczny pomnik nagrobny Jordanów (początek XVII w., warsztat Santiego Gucciego), a na ścianie północnej - cykl XVII-wiecznych obrazów ze scenami z życia i legendy św. Augustyna. Gotyckie budynki klasztorne przylegające od północy do kościoła, składają się z 3 skrzydeł powiązanych przylegającymi do kościoła krużgankami otaczającymi wirydarz oraz przedłużenia skrzydła wschodniego, sięgającego na północy po linię miejskiego muru obronnego. Na krużgankach klasztornych zachowanych jest wiele malowideł oraz kamiennych rzeźb i tablic, głównie z XV i XVI w. Jedno z piękniejszych przedstawień Matki Bożej z początku XVI w., czczone jako „Matka Boska Pocieszenia” znajduje się w kaplicy wydzielonej z krużganków w XVII w. Wolno stojąca dzwonnica znajduje się po południowo-wschodniej stronie kościoła. Składa się z gotyckiej, murowanej z cegły podstawy o rzucie kwadratu z początku XV w., oraz drewnianej nadbudowy, w obecnej postaci z początku XIX w. Ogród klasztorny położony jest w zachodniej części zespołu, ograniczony jest obronnymi murami miejskimi od północy oraz ogrodowymi od zachodu i południa. Kompozycja kwaterowa ogrodu została zatarta, pozostała natomiast jego użytkowa funkcja.

Zabytek dostępny z zewnątrz.

Oprac. Tomasz Woźniak, OT NID w Krakowie, 15.08.2014 r.