Zespół ulokowano w malowniczym miejscu, na krawędzi pradoliny Wisły.

Historia

Osada Branice pojawia się w przekazach pisanych w r. 1250. Od czasu powstania aż do końca XVIII w. wieś była własnością Gryfitów (tylko w XV w. znajdowała się w zastawie u krakowskich patrycjuszy Wierzynków). W 1360 przeniesiono ją na tzw. prawo średzkie. Stanowiła gniazdo rodowe Branickich (zwanych też Rusieckimi od pobliskiego majątku Ruszcza). Wśród zachowanych reliktów średniowiecznych warto przypomnieć drewniane epitafium Wierzbięty z Branic (zm. 1425), z herbami Gryf i Leliwa przeniesione z kościoła w Ruszczy do Muzeum Narodowego w Krakowie. W średniowieczu i u progu czasów nowożytnych Braniccy zajmowali urzędy kasztelańskie i wojewodzińskie w Małopolsce, stopniowo powiększali majątki i zbierali królewszczyzny, wchodzili w parantele z możnowładczymi rodami (np. Tarłów). Ale dopiero w drugiej połowie XVII w. można mówić o ich awansie do magnackiej elity stanu szlacheckiego. Pomysł rozbudowy rezydencji badacze przypisują Janowi Branickiemu herbu Gryf (zmarłemu w 1611), pełniącemu w latach 1585-1611 urząd starosty niepołomickiego, w latach 1586-1611 łowczego krakowskiego, w r. 1600 kasztelana żarnowieckiego, w latach 1603-1611 kasztelana bieckiego. W 1588 Branice, w czasie bezkrólewia, zostały zajęte i obrabowane przez Andrzeja Stadnickiego z Dubiecka, wroga Branickiego, będącego stronnikiem arcyksięcia Maksymiliana. W XVII w. Braniccy opuścili ciasna wieżę i przenieśli się do dworu (dziś nieistniejącego). Z zabudowań gospodarczych zachował się tylko spichlerz, ulokowany naprzeciwko bramy wjazdowej do zespołu. Na przełomie XVIII i XIX w. właścicielami Branic i kilku sąsiednich wsi została rodzina Badenich. Po bezpotomnej śmierci hetmana Jana Klemensa (III) Branickiego, dobra sprzedała im wdowa - Izabela Elżbieta z Poniatowskich, siostra Stanisława Augusta. Symboliczne łamanie tarczy herbowej towarzyszące pogrzebowi ostatniego Gryfity nie zakończyło obecności Branickich na scenie dziejowej, wkroczyli bowiem na nią Braniccy herbu Korczak pochodzący z Lubelszczyzny. Branice nabył Marcin Badeni, szambelan królewski. Branice pozostały w rękach mniej znaczącej w XIX w. gałęzi rodu, który miał wśród siebie m.in. Kazimierza Badeniego, namiestnika Galicji i premiera Austrii. W 1951 wieś włączono granice Krakowa, a na części pól rozpoczęto budowę zakładów kombinatu metalurgicznego. W 1959 zespół został przekazany Muzeum Archeologicznemu w Krakowie, na magazyn zbiorów. Remont trwał 10 lat. budynek dworu został odnowiony i zmodernizowany. W jego wnętrzach znajduje się magazyn materiałów zabytkowych. Do stanu dawnej świetności przywrócono budynek lamusa.

Opis

Rezydencją Branickich była budowla zwana niewłaściwie lamusem. Wzniesiono ją na pochyłości opadającej ku rozciągającym się od południa nizinom nadwiślańskim. Otaczał ją ogród dworski. Zapewne w pobliżu usytuowane były pozostałe budynki mieszkalne i gospodarcze, które niestety nie przetrwały nawet w reliktowym stanie. Inicjatywę Tzw. lamus był główną i reprezentacyjną, nie pozbawioną cech obronnych rezydencją Branickich. Jej zręby pochodzą zapewne z początków XVI w., kiedy pełniła funkcję wieży obronno-mieszkalnej. Dzisiejszy kształt uzyskała prawdopodobnie ok. r. 1603, po dobudowaniu sieni do pierwotnego jednoprzestrzennego budynku. Do modernizacji siedziby rodowej Jan Branicki zaangażował krakowski warsztat Santi Gucciego. Budowlę wzniesiono na planie prostokąta zbliżonego do kwadratu, o bokach dłuższych 11,45 m i krótszych 9,80 m. Posiada trójdzielne piwnice, sklepione kolebkowo, zbudowane z łamanych kamieni. Kondygnację parterową, wzniesioną z cegieł w układzie polskim, zajmuje sień ze schodami na piętro oraz duża izba nakryta sklepieniem kolebkowym z lunetami. Pogrążony dach budowli osłonięty został attyką z arkadami i krenelażowym grzebieniem. Bogactwem formy i treści oraz wysokim poziomem detalu rzeźbiarskiego oznaczają się także wnętrza branickiej rezydencji. Kunszt dłuta mistrzów skupionych wokół Santi Gucciego zdradzają elementy późnorenesansowego wystroju wielkiej sali na piętrze. Cechy tego warsztatu nosi przede wszystkim kominek, oznaczony datą 1603. Jego obramienie i nadstawę tworzą płaskorzeźby w płytach z kamienia pińczowskiego. Węgary obramienia stanowią pilastry hermowe na zwierzęcych, szponiastych łapach. Dźwigają one woluty kapiteli jońskich, na których spoczywa belkowanie, ozdobione gzymsem i kartuszem herbowym. Pole kartusza wypełniają przedstawienia pięciu herbów: w górze Jastrzębiec i Nowina, w dole Gozdawa i Pobóg, a w środku mniejsza tarcza z herbem Sulima. Bogato dekorowana jest również nadstawa kominka, sięgająca aż do sufitu. Jej środek zajmuje drugi kartusz herbowy, mieszczący wyobrażenia herbów Kotwicz Gryf i Zabawa. Obok kominka usytuowany jest równie mistrzowsko wykonany portal. Całe obramienie drzwi zostało zrobione z kamienia pińczowskiego. Gzyms portalu zdobią liście akantu i ślimacznica. Umieszczony na środku gzymsu kartusz herbowy przedstawia jedynie herb dziedziców Branic - Gryf. Wokół tarczy umieszczono litery IDRBCZCN, znaczące: Ioannes de Ruszcza Branicki, Castellanus Zarnowiensis, Capitaneus Niepolomicensis (Jan z Ruszczy Branicki, kasztelan żarnowiecki i starosta niepołomicki). W pobliżu tzw. lamusa stoi parterowy dwór klasycystyczny z pierwszej połowy XIX w. Murowaną, parterową budowlę wzniesiono na planie prostokąta w układzie dwutraktowym. Od zajazdu przytyka portyk kolumnowy, a od ogrodu ryzalit. Dwór jest przykryty wysokim dachem czterospadowym. We wnętrzu znajdują się trzy kominki klasycystyczne. Przed frontem budynku dziedziniec wjazdowy, po którego bokach, prostopadle do dworu, były usytuowane oficyny. Zburzono je w latach 60. XX w. Zespół rezydencjonalny w Branicach otacza ogród (ok. 6 ha) z widocznymi resztkami założenia krajobrazowego.

Wystawa archeologiczna i zespół dworski dostępne: poniedziałek-piątek 10.00-14.00, dodatkowo w soboty i niedziele (od maja do października) w godzinach 14.00-18.00.

Oprac. Roman Marcinek, OT NID w Krakowie, 12.08.2014 r.