Obecnie siedziba Muzeum Historycznego Miasta Krakowa, do niedawna siedziba słynnej II Grupy Krakowskiej i teatru Cricot 2.

Historia

Miejska rezydencja powstała w latach 1644-1650 z połączenie i przebudowania kamienic z XIII-XV w. Ich relikty, m.in. browar i lodownia, zachowały się w murach współcześnie istniejącej budowli. Najstarsza zabudowa przyrynkowej parceli pochodzi z końca XIII wieku i stanowiła ją wieża mieszkalno- obronna na rzucie kwadratu o boku długości 10 metrów. Jądrem zabudowy stała się narożna kamienica Morsztynowska, która dała późniejszą nazwę pałacowi. Działała tu znana apteka Krzysztofa z Ferrary, nazywana „Apteką Pod Świętym Krzysztofem”; posąg świętego pojawił się na fasadzie już w końcu XIV w. Od ulicy Szczepańskiej znajdowała się kamienica Chmielowska, powstała w XVI w. z połączenia dwóch domów. Była własnością Seweryna Bonera, a od 1639 - kupca Jana Chmielowskiego.

W 1644 kamienice kupił marszałek nadworny Adam Kazanowski, z myślą budowy rezydencji zdolnej gościć władców. Szybko się nią znudził i wynajął pałac Lubomirskim. Za budowniczego gmachu uważany jest Konstanty Tenkala lub Wawrzyniec Senes. Kazanowski wzniósł budynek na planie litery L, z zachowanym krużgankiem oraz galerią arkadową. W 1649 budynek, po śmierci Kazanowskiego, nabyli Wodziccy. Podczas „potopu” pałac został zdewastowany. I dopiero po 1680, kiedy właścicielem został Jan Wawrzyniec Wodzicki, pomyślano o remoncie. Przeprowadzono go w latach 1682-1684, według projektu Jakuba Solariego i Michała Pommana. Stiukową dekorację wnętrz wykonał w latach 1695-1704 Baltazar Fontana. Po 1726 kontynuowano prace budowlane, m.in. przy fasadzie, która zyskała wystój barokowy, z kamienną okładziną i efektownym portalem. Szkoda, że przepadła przy tej okazji rzeźba patrona gmachu (dziś na fasadzie pozostaje pusta nisza). Wnętrza ozdobiono polichromiami. W latach 1775-1782 w pałacu rezydował po powrocie z Kaługi, odsunięty od swej funkcji z racji choroby umysłowej, biskup krakowski Kajetan Sołtyk. Pałac odkupił od kasztelana Piotra Wodzickiego.

W końcu XVIII w., po okresie świetności, rezydencja podupadła. Część pomieszczeń służyła austriackim biurom rządowym, część (zwłaszcza partie reprezentacyjne) dygnitarzom jako mieszkania. Po 1790 pałac kupił - od podstolego Stanisława Sołtyka - przedsiębiorca Jacek Kluszewski; gmach został wyremontowany i przebudowany na „rezydencję tymczasową”. W połączonych amfiladach Krzysztoforów i Pałacu Spiskiego urządzono pierwszą w mieście publiczną salę teatralną. W ramach modernizacji miała miejsce nadbudowa (na początku XIX w.); autorem projektu nowej kondygnacji był zapewne Sebastian Sierakowski. Kluszewski wynajął pałac m.in. Czartoryskim, którzy zjechali tu z Puław w 1805. Krótki czas spędzali w pałacu inni lokatorzy: arcyksiążę Ferdynand d’Este, arcyksiążę Franciszek czy książę Józef Poniatowski wraz z oficerami swego sztabu (1809). Później jednak gmach stał się zwykłą czynszówką. M.in. pięć sklepów i trzy piwnice wynajmował tu słynny kupiec i restaurator Jan Wentzl. Po powstaniu krakowskim (1846) budynek zamieniono na koszary wojsk austriackich. Na parterze mieściła się drukarnia "Czasu", a Antoni Hawełka prowadził tam sklep kolonialny i popularny "lokal śniadankowy" (przeniesiony później do Pałacu Spiskiego). Dach nad częścią zachodnią przebudowano w 1865, nad częścią frontową - w 1878 (projekt Maurycego Tlachny).

W 1912 pałac stał się własnością spółki budowlanej Gustawa Gersona Bazesa, która zamierzała na jego miejscu wznieść nowoczesny dom handlowy. Projekt szczęśliwie zablokowano i w 1916 rozpoczęto ograniczony remont (projekt Wacław Krzyżanowski). W 1914 mieściła się tu siedziba Naczelnego Komitetu Narodowego, w 1918 - Polskiej Komisji Likwidacyjnej. W 1918 pałac przejął Skarb Państwa. Nastąpiła przebudowa parteru ( projekt Stanisław Filipkiewicz i Juliusz Kolarzowski) oraz nadbudowa III piętra - nad skrzydłami (projekt Stanisława Czaplickiego). Mieściła się tu później Dyrekcja Robót Publicznych.

Gruntowne remonty to lata 1958-1959 i 1973-1975. Było to związane z umieszczeniem w Krzysztoforach Muzeum Historycznego Miasta Krakowa. Muzeum powstało w 1899, będąc oddziałem Archiwum Akt Dawnych, a wyodrębniony zbiór muzealny był niedostępny dla publiczności. Po 1945 muzeum zyskało samodzielność i zostało szerzej udostępnione. Kolekcję, której symbolem jest XVI-wieczny kur darowany bractwu strzeleckiemu przez Zygmunta Augusta, tworzą eksponaty związane z 1000-letnią historią i kulturą Krakowa. Zbiór obejmuje cenne zabytki cechowe z XIV-XVIII w. (m.in. wilkomy, lady cechowe, przybory obrzędowe i jubileuszowe, narzędzia pracy i wzorce miernicze) oraz liczne zabytki malarstwa, grafiki (XVIII-XIX w.). Ogromną wagę ma kolekcja starej fotografii oraz XIX-wieczne druki, składające się na wyodrębniony zbiór ikonografii miasta. Zrąb zbiorów muzeum uzupełniają liczne pamiątki powstań narodowych, wydarzeń historycznych i jubileuszy odbywających się w Krakowie. W piwnicach pałacu działał klub „Krzysztofory”. W 1956 odbyło się tu zebranie założycielskie Stowarzyszenia Artystycznego „Grupa Krakowska” z udziałem m.in.: T. Brzozowskiego, M. Jaremy, T. Kantora, A. Marczyńskiego, J. Maziarskiej, K. Mikulskiego, D. Mroza, J. Nowosielskiego, T. Rudowicz, J. Skarżyńskiego, J. Sterna i M. Warzechy. Galeria, otwarta w 1958, stała się miejscem spotkań i wystaw. Atmosfera niezależności przyciągała grono bywalców, czyniąc z „Krzysztoforów” miejsce mityczne i popularne zarazem. W 1961, po zakończeniu adaptacji piwnic, prowadził tu działalność teatr Tadeusza Kantora - Cricot 2 (do 1980). Od frontu działa tu elegancka kawiarnia „Europejska”.

Opis

Obszerny gmach łączący pierzeje Rynku, ul. Szczepańskiej i Jagiellońskiej. Od strony płyty Rynku Głównego budynek trzypiętrowy, pięcioosiowy z bramą wjezdną i portalem na osi. Parter licowany kamieniem. Skromna artykulacja fasady. Od strony ul. Szczepańskiej charakterystyczne dla krakowskich kamienic przypory. Zachowały się stiuki Fontany, m.in. strącenie Faetona, oraz XVIII-wieczne polichromie w pokojach I i III piętra. Reprezentacyjny charakter budynku podkreśla sień, kolumnada na dziedzińcu oraz sale piano nobile. W 2007 rozpoczęły się gruntowne prace remontowe. Modernizację rozpoczęto od zachodniego skrzydła (ul. Jagiellońska 4). W piwnicach odsłonięto wątki muru, zakonserwowano elewację. Powstaje Innowacyjne Centrum Edukacyjne MHK, sala konferencyjno-wykładową, ciąg sal ekspozycyjnych oraz zespół pracowni naukowych i badawczych MHK.

Obiekt dostępny w różnym stopniu; ekspozycja czynna w godzinach pracy muzeum; część pomieszczeń niedostępna ze względów bezpieczeństwa.

Oprac. Roman Marcinek, OT NID w Krakowie, 20-04-2016 r.