Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

Pałac Arcybiskupi - Zabytek.pl

Pałac Arcybiskupi


pałac 1. poł. XVI w. Kraków

Adres
Kraków, Franciszkańska 3

Lokalizacja
woj. małopolskie, pow. Kraków, gm. Kraków

Gmach jest przykładem architektury rezydencjonalnej, nieprzerwanie zachowującej swą funkcję siedziby biskupa krakowskiego.

Historia

Według prawdopodobnej tradycji, biskupi krakowscy jeszcze w XIII w. mieli siedzibę na Wawelu. Pałac istniał niewątpliwie już w 1384, kiedy to „…biskup Jan Radlica nabył plac wraz z domem drewnianym przy dworze biskupim, blisko klasztoru braci mniejszych (franciszkanów)…” Budynek rozbudowywał kardynał Zbigniew Oleśnicki, jednak w r. 1462 gmach spłonął w pożarze miasta. W renesansowym Krakowie o stan budowli troszczył się biskup Piotr Tomicki (1524-1535), znawca pism Erazma z Rotterdamu. Barwną postacią epoki był biskup Piotr Gamrat (1538-1545), prowadzący wraz z królową Boną ożywioną działalność polityczną, otoczony dworem blisko 180 dworzan, kapelanów i gwardzistów, łączący powagę urzędu z okazałością dworu. Biskup Andrzej Zebrzydowski przyczynił się do uświetnienia rezydencji w r. 1551, „restaurując pałac ten od dawna nie zamieszkały…” Od r. 1567 roboty prowadził murator krakowski, Gabriel Słoński. Prace nabrały rozmachu pod rządami biskupa Piotra Myszkowskiego (1577-1591). Dawniejsi badacze sugerowali udział w pracach budowlanych włoskiego artysty Jana Marii Padovano; dziś wskazuje się raczej na innego Santi Gucciego, lub kogoś z jego otoczenia. Wybudowana wówczas rezydencja przetrwała kilka dziesiątków lat. Zmiany nastąpiły za rządów biskupa Piotra Gembickiego herbu Nałęcz (1642-1657). W początkach XVII w. „…w pałacu przy franciszkanach nie było porządku, jeno izby wielkie na sądy biskupie…” Remont i rozbudowa pałacu w latach 1643-1647 nadała budowli wygląd i rozmiary zbliżone do obecnych. Elewacje zyskały mocny akcent w postaci okazałych portali; w jednym z nich umieszczono tablicę upamiętniającą zasługi biskupa. Czasy „potopu” szwedzkiego były dla pałacu tragiczne. Spustoszony pałac przetrwał jednak w lepszym stanie niż zamek na Wawelu, więc w rezydencji biskupiej zatrzymał się król Jan Kazimierz w czasie pobytu w Krakowie na przełomie 1660 i 1661. Pałac gruntownie wyremontowano na polecenie biskupa Jana Małachowskiego. Prace zakończono w 1692. Wiek XVIII nie był zbyt przyjazny dla miasta, pałacu i jego biskupów. W rezydencji biskupiej dwukrotnie kwaterował król szwedzki Karol XII (w 1702 i 1706). W 1706 w pałacu zatrzymał się król August II, a w 1745 August III Sas. Królewskie wizyty nie przyczyniły się jednak do podniesienia zniszczonego gmachu. Lepsze czasy dla budynku nastały za rządów biskupa Andrzeja Stanisława Kostki Załuskiego (1746-1758). W pałacu znalazła pomieszczenie drukarnia biskupia. W 1793 kwaterowali tu żołnierze rosyjscy. Jeszcze w r. 1800 kronikarze wspominają pałac jako częściową ruinę. W latach 1800-1815 budynek wynajmowano świeckim użytkownikom. Przełomowe w dziejach gmachu były rządy biskupa Jana Pawła Woronicza (1815-1828). Wraz z malarzem Michałem Stachowiczem opracował bogaty program wystroju wnętrz pałacu. Budowniczy Szczepan Humbert oraz malarz Michał Stachowicz wraz ze współpracownikami podjęli prace w południowym, na nowo urządzanym skrzydle budowli oraz kaplicy w skrzydle wschodnim. Wnętrza rezydencji udekorowano obrazami i rzeźbami ilustrującymi historię Polski od czasów bajecznych po kongres wiedeński. Dzieło Woronicza unicestwił pożar Krakowa 18 lipca 1850. W czasach najnowszych rezydencja biskupia nie przechodziła znaczniejszych przeobrażeń. Zmiany wprowadzono w kaplicy pałacowej w latach 1968-1969. Wieloletnim włodarzem diecezji i pałacu był Adam Stefan Sapieha, który pełnił swą posługę podczas I i II wojny światowej oraz później, w trudnych latach powojennych, do 1951. Dla wielu Polaków pałac biskupi był w owych czasach źródłem nadziei i pomocy. Skromny pomnik Księcia Kardynała - autorstwa Augusta Zamoyskiego - stanął w 1976 opodal pałacu, przed kościołem oo. Franciszkanów. W latach 1964-1978 w pałacu rezydował Karol Wojtyła, który jako papież Jan Paweł II powracał do swej dawnej siedziby podczas pielgrzymek do ojczyzny. Papieskie wizyty upamiętniają tablice na fasadzie pałacu. W 60. rocznicę urodzin papieża na dziedzińcu ustawiono pomnik wykonany i ofiarowany przez Jole Sensi Croci.

Opis

Pierwotnie pałac był położony przy murach miejskich, sąsiadując z basztą Malarzy zamykającą ulicę Franciszkańską i Bramą Wiślną u wylotu ulicy Wiślnej. Dziś monumentalna sylweta gmachu jest wpisana w miejski krajobraz ulicy Franciszkańskiej, Plant i częściowo ulicy Wiślnej. Średniowieczny rodowód mają kamienne portale i fragment ciosowego muru w piwnicach. Z czasów renesansu pochodzi trójarkadowa loggia, wtopiona w mury parteru od strony dziedzińca, oraz portal z herbem Jastrzębiec biskupa Myszkowskiego. Z czasów biskupa Gembickiego, z połowy XVII w., pochodzi bryła pałacu, portale fasady, uszate obramienia okien, tunelowa klatka schodowa o włoskim rodowodzie oraz tarcze z herbem Nałęcz. Na koniec XVII w. datowane są marmurowe portale z herbem Nałęcz biskupa Małachowskiego oraz stiukowa dekoracja sklepienia sieni w skrzydle zachodnim. Pałac z czasów biskupa Woronicza i wielkiego pożaru przetrwał jedynie na rysunkach i w opisach kronikarzy. S. Tomkowicz wspominał: „…pamiętam jako chłopiec tę ruderę, jej sterczące poszczerbione mury, bez pował, bez okien…” W pałacu znalazła pomieszczenie szkoła miejska im. św. Jana Kantego, a w salach I piętra - wyremontowanych w latach 1871-1879 staraniem Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych - odbywały się wystawy dzieł sztuki. Sytuacja uległa zmianie w 1879, gdy biskupem krakowskim został Albin Dunajewski. Dzięki pomocy finansowej Katarzyny Adamowej Potockiej dokonano restauracji gmachu. Prace w latach 1881-1884 prowadził Tomasz Pryliński, wsławiony wcześniej udanym odnowieniem Sukiennic. Architekt z pietyzmem zachował to, co przetrwało kataklizm, wprowadzając elementy neorenesansowe w elewacjach i wyposażeniu gmachu. Kolejny biskup krakowski, Jan Puzyna, zatroszczył się o wyposażenie pałacu, sprowadzając wiele cennych obrazów. Od czasów restauracji Prylińskiego do dziś gmach trwa bez większych zmian. Dziełem tego architekta są sylwety szczytów fasady, loggia w elewacji dziedzińcowej, elewacja i wnętrze kaplicy z „wawelskimi” oknami oraz elementy stolarki i wyposażenia wnętrz pałacu.

Obiekt niedostępny, z wyjątkiem dziedzińca i archiwum

Oprac. Roman Marcinek, OT NID w Krakowie, 23.10.2014 r.

Dane obiektu zostały uzupełnione przez użytkownika NID .

Rodzaj: pałac

Styl architektoniczny: nieznana

Materiał budowy:  ceglane

Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_12_BK.187560, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_12_BK.405277