Położenie to stanowi o jednej z najlepszych - w skali Europy - ekspozycji historycznego miasta, z wnętrza jego samego. Błonia są istotnym elementem kulturowej tożsamości Krakowa, niezwykłą pamiątką przeszłości. Są fenomenem urbanistycznym i kulturowym.

Historia

Trudno dzielić przeszłość Błoń na precyzyjne fazy historyczne. W roku 1256 potwierdzono istnienie między Krakowem a wsią Zwierzyniec pojedynczych skupisk osadniczych. Zasiedleniem i kolonizacją Zwierzyńca zajęły się energiczne Norbertanki, sprowadzone z Czech w drugiej połowie XIII w. Przedmiejski obszar wspomniany jest w dokumencie lokacyjnym Krakowa (1257). W roku 1358 Kazimierz Wielki wydał przywilej, w którym wyraźnie zapisano, że do miasta należały pascua versus Swerzinciam, pastwiska ciągnące się ku Zwierzyńcowi. W 1363 rada miasta Krakowa starała się o wykupienie z rąk króla obszarów przed Bramą Szewską i na tzw. Pobrzeżu - rozlewiskach między Zwierzyńcem a Czarną Wsią. W 1369, w skardze skierowanej do króla, wśród uciążliwości wymieniano brak dostatecznej liczby pastwisk. W 1375 notariusz publiczny Mikołaj, upełnomocniony przez Stolicę Apostolską, mediował w sporze między miastem a norbertankami o Błonia. Spór toczył się do pierwszej ćwierci XV w., kiedy strony zdobyły się na ugodę. W 1402 po raz pierwszy pojawia się wzmianka określająca pastwiska miejskie mianem "Blone". W wieku XVI i XVII, kiedy Kraków wraz z okolicznymi wsiami przeżywał okres spokoju i względnej prosperity, Błonia zaczęły się kurczyć. Od czasu do czasu wznawiano procesy o limitację własności na Błoniach między norbertankami a mieszczanami krakowskimi, ale kończono je ugodami i kosmetycznymi zmianami spornych granic. Wzniesione dla bydła prowizoryczne wiaty zostały doszczętnie zniesione 26 sierpnia 1813, podczas wielkiego wylewu Wisły, której wody zalały Błonia (aż po Bronowice), Stradom, Kazimierz, Zwierzyniec. W XIX wieku znaczenie gospodarcze Błoń zmalało, a po usprawnieniu transportu, zwłaszcza wprowadzeniu kolei, zupełnie upadło. W rozrastającym się Krakowie niemożliwe było utrzymanie w pierwotnym stanie rozległego terenu podchodzącego do serca miasta. Stopniowo ograniczano go ze wszystkich stron. Stosowano przy tym „tradycyjną” metodę: ogród - płot - domostwo, ogród - płot - domostwo etc. Zabudowania zagęszczały się zwłaszcza od strony Zwierzyńca, Smoleńska i Czarnej Wsi. Kapitalne znaczenie miała budowa Twierdzy Kraków, która całkowicie zmieniła wygląd tej części przedmieść. Ale dopiero kiedy w miejscu dzisiejszych Alej pociągnięto linię kolejową, Błonia straciły swój dawny, na wpół wiejski charakter. W 1908 Rada Miejska postanowiła ostatecznie uporządkować sprawy przebudowy i zabudowy przedmieść. W wyniku częściowej realizacji konkursowych projektów Błonia zyskały imponujące alejowe otoczenie (aleja Focha i 3 Maja w miejscu, którym dawniej płynęła Rudawa). W średniowieczu i czasach nowożytnych bagniste Błonia zabezpieczały także miasto od nieprzyjacielskiego napadu. Początek wieku XIX przyniósł Błoniom krakowskim wielki rozgłos po paradzie urządzonej na nich przez Józefa Poniatowskiego. U schyłku wieku XVIII i na początku XIX pokazy takie były modną rozrywką i wyczekiwanym widowiskiem. Stąd 6 sierpnia 1914, z powystawowych terenów tzw. Oleandrów, wyruszyła w stronę Kielc kompania kadrowa Józefa Piłsudskiego. Strzelcy zebrali się na Błoniach 3 sierpnia i koczowali tam w oczekiwaniu na rozkazy. W ślad za nią z Błoń wymaszerowywały kolejne oddziały Strzelców i Legionów. Józef Piłsudski wrócił na Błonia raz jeszcze. 6 października 1933, już jako Marszałek Polski, odbierał tu wielką rewię kawalerii. W roku 1850 Kraków żegnał się ostatecznie z popularną rozrywką poprzednich stuleci. Na Błoniach miała wówczas miejsce ostatnia w dziejach miasta publiczna egzekucja. Przełomowym momentem dla Błoń - jako miejsca reprezentacyjno-wypoczynkowego - była organizacja przez Kraków w roku 1887, z inicjatywy burmistrza Feliksa Szlachtowskiego, Wystawy Krajowej, niezwykle modnej w końcu XIX w. formy przedstawiania dorobku kulturalnego i gospodarczego. Po inwestycjach "wystawowych" i wytyczeniu imponujących alej Błonia zmieniły nieco swój ludyczny charakter. Odtąd były chętnie wykorzystywane do studenckich i akademickich pochodów w dniach świąt narodowych. Na "nowych", zadbanych Błoniach odbywały się wielkie uroczystości. W roku 1910, podczas wszechpolskich obchodów rocznicy bitwy grunwaldzkiej planowano zorganizowanie tam mszy polowej. Osobnymi i jakże ważnymi wydarzeniami w dziejach Błoń były papieskie msze święte odprawione dla setek tysięcy wiernych przez papieża Jana Pawła II podczas kolejnych pielgrzymek do Polski (1979, 1983, 1987). Tu w 1983 Jan Paweł II beatyfikował brata Alberta Chmielowskiego i o. Rafała Kalinowskiego. W roku 1997 Msza św. odprawiona na Błoniach przez Jana Pawła II z okazji kanonizacji królowej Jadwigi zgromadziła ok. 1,5 miliona uczestników. Warto przypomnieć, że wtedy nie po raz pierwszy z Błoń do Krakowa spływała łaska kanonizacji. To tutaj w roku 1254 witano posłów wiozących bullę kanonizacyjną św. Stanisława. Tradycja mszy na Błoniach zakorzeniła się tak dalece, że kontynuował ją także następca Jana Pawła II, Benedykt XVI podczas swojej wizyty w Krakowie.

Opis

Błonia stanowią półtorakilometrowej długości i w najszerszym miejscu - półkilometrowej szerokości łąkę, rozciągającą się w kierunku wschód-zachód na zewnątrz od tzw. drugiej obwodnicy Krakowa - Alei Trzech Wieszczów. W miejscu styku z Alejami rozchodzą się dwie kolejne aleje: Focha od południa i 3 Maja od północy, stanowiące zarazem granice Błoń. Od strony zachodniej obszar Błoń domyka krótki odcinek Rudawy i ul. Piastowskiej. Po stronie północnej znajdują się monumentalne budowle: Muzeum Narodowe, Oleandry, park H. Jordana, kompleks sportowy „Wisły” i „Cracovii”, modernistyczne osiedle mieszkaniowe za pętlą tramwajową na tzw. Cichym Kąciku (nazwa od dawnej piwiarni na świeżym powietrzu). Za ul. Piastowską znajduje się pozostałość po dziele obronnym z połowy XIX wieku, będącym fragmentem fortyfikacji noyau, sama zaś ulica jest śladem dawnej drogi rokadowej. Nad Rudawą ciągnie się kompleks ogrodów działkowych. Od południa, wzdłuż alei F. Focha, rozciąga się kompleks zabudowy, głównie modernistycznej, z okresu międzywojennego, a na wschodzie - stadion „Cracovii” i hotel o tej samej nazwie (dziś wyłączony z użytkowania), wybudowany w latach 60., o neutralnej, lecz pozbawionej szczególnego wyrazu formie. Niestety, ten malowniczy kompleks posiada silny, dysharmonijny wtręt w południowo-zachodnim narożniku w postaci obiektów sportowych „Juvenii” i „Zwierzynieckiego”. Wprawdzie wydzielone są zielenią, jednak zaburzają czystość układu. Serce i istota Błoń to płaska, trawiasta przestrzeń o powierzchni blisko 1 km kwadratowego. Nawet Krakowianie zapominają, że prócz trawy to także kilkaset drzew. Równinna łąka otoczona jest bowiem od północy potrójną linią starodrzewu, liczącego wzdłuż alei 3 Maja 485 sztuk drzew (aleja jesionowa i kontraleja ze szpalerem lipowym na granicy Błoń, będąca śladem po tzw. Starej Rudawie, zasilającej niegdyś wodami staromiejskie fosy), a od południa młodym szpalerem z ponad 200 okazami drzew wzdłuż al. Focha. Warto podkreślić, że w szpalerze przy ul. Trzeciego Maja, aż połowa drzew to egzemplarze posadzone podczas pierwszej fazy kształtowania alei, na początku XX wieku. Uznanie dla projektantów winniśmy jeszcze i za to, że w kompozycji postawili na gatunki rodzime, zgodne z naturalnym siedliskiem, co w praktyce przekłada się na dobrą kondycję drzewostanu. Wśród młodszych nasadzeń, z połowy XX wieku, dominują lipy (40%), jesiony (25%) i różne odmiany klonów.

Dostępne bez ograniczeń.

Oprac. Roman Marcinek, OT NID w Krakowie, 23.10.2014 r.