Wartość i znaczenie zabytku

XVIII wieku arystokratyczna rezydencja o układzie kompozycyjnym reprezentującym barokowy typ „entre cour et jardin”. Na przełomie XIX i XX wieku, kiedy należała do jednego z najbardziej wpływowych rodów magnackich Rzeczypospolitej - Zamoyskich, została poddana znacznej rozbudowie, stając się wyjątkowej okazałości pałacem zaliczanym do najlepszych realizacji neobarokowych w Polsce. Wpisuje się on w nurt popularnych w tym okresie modernizacji, które przeistaczały stare siedziby w dumne rodowe rezydencje pełne rodzinnych pamiątek, jednocześnie dostosowane do wymogów współczesnego życia, bez uszczerbku dla ich historycznej atrakcyjności. Zachowanie pierwotnej kompozycji przestrzennej, umiejętne wykorzystanie elementów zastanego założenia, świadome operowanie stylami historycznymi - tak w formie architektonicznej, jak i wystroju wnętrz o licznych odwołaniach do przeszłości, dziejów rodu i ojczyzny, świadczy o kulturze artystycznej właścicieli i ich szacunku do tradycji.

Kozłówka najlepiej ze wszystkich rezydencji magnackich w Polsce przetrwała dziejowe kataklizmy. O utrzymanie autentyzmu miejsca, z zachowanym szczęśliwie wyposażeniem i zbiorami artystycznymi, dba dziś użytkujące je w sposób wzorcowy Muzeum Zamoyskich.

Historia

Zabudowę majątku Kozłówka rozpoczął Michał Bieliński, wojewoda chełmiński, starosta sztumski i kowalewski, podskarbi ziem pruskich, który w jego posiadanie wszedł w 1735 roku poprzez małżeństwo z Teklą Pepłowską. Prace przy budowie pałacu, zaprojektowanego prawdopodobnie przez Józefa Fontanę związanego z rodziną Bielińskich, prowadzone były pod koniec lat 30. XVIII wieku. Przy dziedzińcu wzniesione zostały budynki stajni i wozowni, dwie parterowe kordegardy i oficyna południowa (kuchenna). Następny właściciel, syn Franciszek Bieliński, wobec postępującego upadku rodu podjął decyzję o sprzedaży dóbr.

W 1799 roku Kozłówka stała się letnią posiadłością rodziny Zamoyskich - najpierw Aleksandra, XI ordynata na Zamościu, a po jego przedwczesnej śmierci Anny z Zamoyskich Sapieżyny. Kolejnym właścicielem był jej bratanek Jan Zamoyski. W 1870 roku ofiarował on dobra kozłowieckie, prawdopodobnie w prezencie ślubnym, swojemu starszemu synowi Konstantemu Zamoyskiemu, który wraz z żoną Anielą z Potockich osiadł tu na stałe. Ambicją jego było przekształcenie skromnego założenia Bielińskich w wielkopańską rezydencję oraz uzyskanie dla dóbr statusu ordynacji, co nastąpiło w 1903 roku na mocy carskiego ukazu. Gruntowna przebudowa pałacu miała miejsce w latach 1898-1904; skompletowano też wyposażenie w stylu II Cesarstwa. Całe założenie wzbogacone zostało o oficynę północną, kaplicę i teatralnię.

W 1923 roku majątek przeszedł w ręce Adama Zamoyskiego, któremu nie udało się utrzymać go w całości i obronić przed parcelacją. Ostatnim właścicielem został w 1940 roku jego syn Aleksander, major Wojska Polskiego. Pałac stał się w tym czasie miejscem schronienia osób wysiedlonych i uchodźców. Żona Jadwiga z Brzozowskich opuściła Kozłówkę w 1944 roku w obliczu zbliżającego się frontu. Wywiezione przez nią do Warszawy najcenniejsze dzieła zostały zniszczone w czasie powstania warszawskiego. Sam pałac z pozostawioną większą częścią wyposażenia przetrwał okres wojny bez poważniejszych strat.

4 listopada 1944 roku zostało tu utworzone muzeum (pierwsze w wyzwolonej spod okupacji niemieckiej Polsce), w 1954 roku przekształcone w Centralną Składnicę Muzealną Ministerstwa Kultury i Sztuki. W 1956 roku obiekt uznany został za zabytek, a niedługo później podjęto jego rewaloryzację według projektu profesora Gerarda Ciołka. W 1976 roku reaktywowano placówkę muzealną, która od 1992 roku funkcjonuje pod nazwą Muzeum Zamoyskich w Kozłówce.

Opis

Założenie pałacowo-parkowe w Kozłówce prezentuje barokowy typ rezydencji „entre cour et jardin” (między dziedzińcem a ogrodem). Ukształtowane jest wokół jednej osi przebiegającej przez środkową aleję tzw. gwiazdy (zadrzewionego terenu z odchodzącymi promieniście ścieżkami, poprzedzającego właściwy kompleks), bramę wjazdową, dziedziniec z częścią gospodarczą, pałac i park. Jej przedłużenie stanowi lipowy gościniec za budynkami dawnego folwarku oraz droga w stronę Kamionki.

Centralnym członem układu kompozycyjnego jest pałac wzniesiony pomiędzy rokiem 1735 a 1742. Jego dzisiejszy wygląd jest efektem gruntownej przebudowy, z wykorzystaniem barokowych elementów, którą rozpoczęto w ostatnim dziesięcioleciu XIX wieku (do 1914 roku) przy współudziale Jana Heuricha syna. Pierwotny późnobarokowy korpus urozmaicają ryzality w fasadach frontowej i ogrodowej oraz elewacjach bocznych. Środkowy ryzalit fasady frontowej przysłonięty jest dobudowanym na przełomie XIX i XX wieku trójarkadowym podcieniem, wspierającym taras z czterokolumnowym portykiem zwieńczonym trójkątnym szczytem. Bryłę flankują dwie reprezentacyjne czworoboczne wieże, także z czasów przebudowy, przylegające do trójarkadowych podcieni wspierających tarasy elewacji bocznych. Detal architektoniczny utrzymany jest w stylu późnego baroku i rokoka.

Budynek pałacu łączy się z kaplicą dobudowaną w latach 1904-1910, reprezentującą modny w architekturze końca XIX wieku „kostium francuski”. Jest ona uproszczoną wersją kaplicy wersalskiej, nawiązującą do pierwowzoru także w wystroju wnętrza. Podobną bryłę ma budynek dawnego teatru usytuowany po przeciwnej stronie dziedzińca, połączony z pałacem parawanowym murem z arkadą przejazdową, zwieńczonym kamienną balustradą.

Do teatralni przylega dawna, XVIII-wieczna oficyna kuchenna. Jest to piętrowy jedenastoosiowy budynek zwieńczony trójkątnym szczytem. Jej architektonicznym odpowiednikiem w symetrycznym rozplanowaniu dziedzińca jest przeciwległa oficyna północna, dodana w trakcie rozbudowy na przełomie XIX i XX wieku. Częścią pierwotnego założenia są też dwie kordegardy usytuowane po obu stronach dziedzińca, skośnie w stosunku do pozostałej zabudowy.

Z pierwszej fazy budowy kompleksu pochodzą budynki stajni (obecnie Powozownia oraz magazyny dzieł sztuki) i wozowni (zaadaptowana na Galerię Sztuki Socrealizmu i kawiarnię). Poza ścisłą strukturą dziedzińca zlokalizowane są budynki gospodarcze.

W parku, po rekonstrukcji barokowego założenia ogrodowego z XVIII wieku, część centralną zajmuje regularny ogród francuski otoczony rzędem lip. W symetrycznie ukształtowane, obwiedzione opaskami z bukszpanu partery wkomponowana jest XIX-wieczna fontanna z grupą figuralną przedstawiającą trzy putta. W głębi znajduje się pomnik z 1930 roku w postaci brązowej płyty ze sceną braterstwa wojsk polskich i francuskich, kryjącej prochy żołnierzy napoleońskich zmarłych w kampanii 1812 roku. Od południa, na terenie dawnego ogrodu włoskiego, zachował się szpaler grabowy z XIX wieku. Dawna bażantarnia położona w części północnej ma obecnie charakter parku leśnego. Drzewostan składa się między innymi ze szlachetnych okazów dębów, będących pomnikami przyrody.