Kościół stanowi świadectwo ciągłości historii miasta, jego wzlotów, kiedy to bogate mieszczaństwo fundowało w farze kaplice i ołtarze, i upadków. Świadczy o ciągłości trwania kultu w mieście.

W kościańskiej farze zachował się największy zespół plastyki późnogotyckiej, jak również renesansowej i barokowej. Wszystkie zachowane elementy pochodzą z czasów po pożarze w 1503 r. Szczególnie cenny jest ołtarz główny z warsztatu mistrza z Gościeszowic.

Historia

Parafia pod wezwaniem Najświętszej Maryi Panny Wniebowziętej była pierwszą parafią w Kościanie. Pierwszy, zapewne jednonawowy, gmach kościoła zbudowano w 2 połowie XIII w. Z tego czasu (1289 r.) pochodzi pierwsza wzmianka o tutejszym proboszczu. Kolejne prace budowlane przeprowadzono po oblężeniu i zdobyciu miasta przez późniejszego króla Kazimierza Wielkiego w 1332 r. Od połowy XIV wieku kościół znajdował się pod zarządem wspólnoty św. Jana Jerozolimskiego w Poznaniu a funkcję proboszcza sprawował komandor joanicki. Pierwszym odnotowanym proboszczem parafii farnej był komandor Jan. Zakon Joanitów zarządzał kościańską farą do poł. XVI w., wówczas kościół znalazł się pod zarządem księży diecezjalnych. Trzynawowy korpus obecnego kościoła wzniesiony zapewne w 1 połowie XIV w., wg tradycji budowę rozpoczęto w 1333 r., jednonawowe (wówczas) prezbiterium zbudowano nieco później. W ciągu XV i na pocz. XVI w. z fundacji bractw i cechów dobudowano do korpusu szereg kaplic. W 1547 spaliła się wieża, odbudowana w 1594 r., po kolejnym zniszczeniu wywołanym przez huragan w 1711 r. zachowano ją tylko do wysokości murów korpusu. Po wielkim pożarze miasta w 1503 r. dochody z wyrębu lasu przeznaczono na odbudowę spalonego kościoła. Zapewne wtedy rozbudowano prezbiterium na trzynawowe, zamknięte siedmiobocznie, pobudowano nowe zasklepienie kościoła. Nawy wraz z kaplicami przykryto jednym, wspólnym dachem dwuspadowym.

Ze względu na zubożenie miasta i jego mieszkańców w 2 połowie XVII i w XVIII w. w świątyni nie przeprowadzano poważniejszych zmian. W 1610 r. w farze istniało sześć kaplic i jedenaście ołtarzy. W 1864 r. wymieniono posadzki. W latach 1892-1896 przeprowadzono gruntowną restaurację z częściową rekonstrukcją sklepień i przebudową filarów. Po II wojnie światowej, w 1949 r. wykonano polichromię wnętrza wg projektu Wiktora Gosienieckiego z Poznania.

Opis

Kościół par. pw. NMP usytuowany jest w otwartej zabudowie na nieregularnej parceli położonej na południe do Rynku. Gotycka świątynia jest orientowana, murowana z cegły w układzie wedyjskim i polskim, halowa, trzynawowa, zbudowana na rzucie nieregularnego prostokąta zamkniętego od wschodu nieregularnym siedmiobokiem, z niską czworoboczna wieżą od zachodu, w której przyziemiu znajduje się kruchta. Korpus główny czteroprzęsłowy z bardzo wąskimi nawami bocznymi, wzdłuż naw bocznych posiada rzędy kaplic, różnej wysokości, i głębokości, na planie na ogół zbliżonym do kwadratu. w ciągach kaplic przy trzecim od zachodu przęśle zamiast kaplic znajdują się kruchty - północna prostokątna i południowa na planie trapezu, obie z kaplicami na piętrze. Od wschodu znajduje się czteroprzęsłowe prezbiterium, o nawie głównej nieco szerszej od nawy głównej korpusu nawowego. Siedmiobocznie zamknięte prezbiterium wraz z nawami bocznymi jest niemal równe szerokością z szerokością nawy głównej, naw bocznych i kaplic korpusu. W dwa zachodnie przęsła nawy północnej prezbiterium wbudowana zakrystia z kaplicą św. Anny na piętrze. Wewnątrz nawy główne otwarte do bocznych ostrołukowymi, uskokowymi i oprofilowanymi arkadami na smukłych, kwadratowych (w nawie) i prostokątnych (w prezbiterium ) filarach. Kaplice połączone są z bocznymi nawami arkadami ostrołukowymi o różnych wysokościach. W kościańskiej budowli zastosowano kilka rodzajów sklepień: rzadko spotykane sklepienie siatkowe w nawie głównej, kaplicy św. Anny i jednym przęśle prezbiterium, sklepienie gwiaździste w prezbiterium, nawach bocznych i w jednej z kaplic oraz sklepienia krzyżowo-żebrowe i kolebkowe w pozostałych częściach świątyni. Żebra sklepień korpusu nawowego spływają na służki półwalcowate, nałożone na lizeny z gzymsami; na ścianach naw bocznych wsparte na konsolach.

Duże rozmiary prezbiterium sprawiły, iż łuk tęczowy wypada w połowie długości świątyni. Na barokowej belce tęczowej z 1734 r. umieszczono późnogotycką Grupę Pasyjną z 1 ćw. XVI w., składającą się wyjątkowo z 5 osób: Chrystusa na krzyżu, Matki Boskiej Bolesnej, św. Jana, klęczącej Marii Magdaleny, Longina i Stefatona. Barokowy chór muzyczny z ok. 1730-1740 r., wbudowany między filary części zachodniej nawy głównej i bocznej północnej, z szerszą częścią środkową lekko wypukłą i wklęsłymi bocznymi wsparty jest na czterech okrągło łukowych arkadach; przyłucza arkad i balustrada zdobione stiukowym ornamentem regencyjnym. Zewnątrz kościół opięty jest niejednolitymi szkarpami uskokowymi. Na szkarpach i ścianach widoczne ślady przemurowań. Okna prostokątne zamknięte ostrołukowo i okrągło łukowo, częściowo przemurowane. Dach wspólny, niski dwuspadowy, kryty dachówką. Wieża zachowana do wysokości murów korpusu, oszkarpowana na narożach, nakryta dachem dwuspadowym, dachówkowym; w wieży portal neogotycki w którym cegły z datami 1547 i 1892. Zachowane portale gotyckie, ostrołukowe, profilowane.

Oprócz zachowanej substancji architektonicznej, w kościańskiej farze na szczególną uwagę zasługuje bogato wyposażone wnętrze. Najcenniejszym obiektem ruchomym w jest późnogotycki ołtarz Zesłania Ducha Świętego z 1507 r. (data zapisana na podnóżku Matki Boskiej) wykonany w żagańskim warsztacie tzw. Mistrza z Gościszowic. Znajduje się on przy ambonie. Pierwotnie poliptyk, do naszych czasów zachował się jako tryptyk. Ołtarz to późnogotycki, szafiasty tryptyk, składający się z części środkowej, w której mieści się płaskorzeźba przestawiająca Zesłanie Ducha Świętego. Ołtarz przedstawia sceny z życia Chrystusa i Maryi. Zamknięta szafa ma wymiary 170x120 cm. Obrazy znajdujące się na ruchomych skrzydłach są ilustracja scen z Pasji. Ołtarz został wykonany z drewna sosnowego. Z takiego samego drewna wykonano podobrazie. Natomiast figury wykonano z drewna lipowego. W polu głównym znajduje się rzeźbiona scena Zesłania Ducha Świętego. Dwustronnie malowane skrzydła przedstawiają sceny z życia Chrystusa. W zwieńczonej ażurowym ornamentem roślinnym predelli hermy: św. Katarzyny, św. Barbary, św. Doroty i św. Małgorzaty. Zamknięta szafa ma wymiary 170x120 cm. Ołtarz został wykonany z drewna sosnowego, natomiast figury wykonano z drewna lipowego. Kolejnym cennym zabytkiem jest późnorenesansowy ołtarz główny, wzniesiony w 1620 r. z fundacji altarzystów kościańskich, restaurowany w latach 1896-1897. Ogromny, trzykondygnacyjny ołtarz posiada bogatą dekorację snycerską. W środkowej części umieszczono wcześniejszy tryptyk późnogotycki z rzeźbą Matki Boskiej z Dzieciątkiem, w typie tzw. pięknych Madonn, w centrum. Bardzo ciekawy jest również ołtarz w kaplicy św. Anny na piętrze, nad zakrystią. Jest to późnorenesansowe dzieło z ok. 1625 r. W środku umieszczona jest starsza, późnogotycka, niewielka rzeźba - rzadko spotykane wyobrażenie św. Anny Samotrzeć (z Marią i Dzieciątkiem). Istotnym elementem wyposażenia kościańskiej fary są również nagrobki. Najcenniejszym z nich jest wykonany w Krakowie, w warsztacie rzeźbiarskim działającego tam Włocha Santa Gucciego piętrowy, podwójny nagrobek Macieja i Jadwigi Opalińskich ufundowany ok. 1590 r. przez ich syna - Andrzeja, starostę generalnego Wielkopolski i marszałka wielkiego koronnego. Unikatowy charakter ma płyta powstała w 1647 r. dla córek pisarza miejskiego Pawła Krusiewicza. Przedstawia ona obydwie dziewczynki, Zosię i Anię, jako niemowlęta owinięte ciasno w powijaki.

Obiekt dostępny dla zwiedzających. Msze św. w niedziele: 7.00, 9.00, 10.30, 11.45, 13.00, godz. 18.00; w dni powszednie: 7.00, 8.00, 18.00.

Oprac. Beata Marzęta, NID OT Poznań, 23.11.2014 r.