Kościół zachował swą oryginalną formę architektoniczna, wyposażenie i wystrój z 1 ćw. XVII w. Cennym zabytkiem jest ołtarz główny z obrazem św. Anny Samotrzeciej, na której umieszczono portret fundatora, proboszcza końskowolskiego Stanisława Lisowicza. Jest to jedyne pewne dzieło lubelskiego malarza z 1. ćw. XVII w. Stanisława Szczerbica. Wartość zabytku podnosi unikatowa „loża” nad zakrystią z zachowaną późnorenesansową polichromią malarską i murowanym polichromowanym kominkiem.

Historia

Kościół szpitalny pw. św. Marka Ewangelisty i św. Anny został zbudowany w l. 1610-1613 w miejscu drewnianego, ufundowanego wraz ze szpitalem w 1526 r. przez Jana Gabriela Tęczyńskiego. Przypisywany jest lubelskiemu muratorowi Piotrowi Durie. W l. 1617-1624 kościół pełniłw funkcję światyni parafialnej. Z 1618 r. pochodzi ołtarz główny, fundacji ówczesnego proboszcza Stanisława Lisowicza. Dzięki rysunkom z 1 poł. XIX w. wiadomo, że przy ścianie pd. stała murowana piętrowa dobudówka z wejściem na piętrze, prowadzącym na emporę chóru muzycznego i dalej do pomieszczenia nad zakrystią. Rozebrano ją w k. XIX w. Kościół był odnawiany w l. 1900, 1916, 1983-86 (m. in. konserwacja polichromii) i w 2013.Plebania powstała po 1617 r. , gdyż dawna, stojąca przy kościele parafialnym, spaliła się wraz z kościołem w 1617 r. Hipoteza o przekształceniu na plebanię zamkowej kamienicy Tęczyńskich jak dotąd nie znalazły naukowego potwierdzenia. Uszkodzona lub zniszczona w latach „potopu” została odbudowana ok. 1676 r. W 1840 dostawiono piętrowe skrzydło (od Pd.), zaś w 1892 parterową dobudówkę (od Wsch). Zapewne wówczas też zmieniony został układ parteru - zlikwidowano wejście główne i schody w sieni od pn., przenosząc je na stronę zach., zaś dwa pomieszczenia w trakcie pd. zostały połączone. Plebania remontowana w m.in. w 1913 (stolarka, piece). W okresie powojennym przy pd. ścianie skrzydła dostawiono parterowy przedsionek z tarasem na górze oraz wybito wielki otwór dla okna. Obecnie budynek zaadaptowany na restaurację. Szpital wzniesiony na miejscu dawnego drewnianego, zbudowanego ok. 1526 r. Nowszy murowany budynek powstał w l. 1644-1650 dzięki fundacji Jana Mikołaja Daniłowicza. Obecny, fundacji ks. Czartoryskich, zbudowany został w 2 poł. XVIII w., być może z częściowym wykorzystaniem starszych murów. Po wybudowaniu drugiego przytułku w 1902 r. przekształcony na dom parafialny i mieszkanie dla organisty. Po zniszczeniach w czasie I wojny światowej poddasze przekształcono w użytkowe, zmieniając kształt dachu z naczółkowego na dwuspadowy z zespolonymi z lukarnami facjatami na osi poprzecznej. Od 1945 użytkowany przez zgromadzenie ss. Misjonarek. Po wojnie do elewacji pn. i zach. dostawiono dwie dobudówki.

Opis

Zespół usytuowany na wzniesieniu z zach. części osady (niegdyś poza zabudową miejską) po obu stronach ul. Lubelskiej (d. Szpitalna), biegnącej w (wtórnym) wykopie. Kościół ustawiony równolegle do ulicy po jej pn. stronie, za nim od Zach. budynek d. szpitala, skierowany frontem ku ulicy. Kościół orientowany, murowany z cegły i wapienia , o krótkim jednonawowym korpusie z nieco węższym, również krótkim prezbiterium, zakończonym półkoliście, równej wysokości z korpusem. Dachy dwuspadowe, kryte dachówką. Boczny aneks z zakrystią nakryty dachem pulpitowym. W części zach. nawy oddzielona ścianą partia pod chórem z wąską tunelową kruchtą na środku, odchodzącym od niej na Pd. ślepym korytarzykiem i klatką schodową od Pn. z kręconymi schodami na chór. Do pn. ściany do korpusu przylega piętrowa dobudówka z zakrystią, do której wejście z nawy na środku ściany. Nad nią dwuizbowe pomieszczenie „loży” z okienkiem do nawy z większej izby, przez mniejszą izbę nadwieszony korytarzyk skomunikowane z klatką schodową i emporą chóru.We wnętrzu ściany bez podziałów, sklepienia w nawie i prezbiterium kolebkowe z lunetami, pokryte siecią dekoracji sztukatorskiej z motywami stylizowanych serc o wolutowych zakończeniach i plakietami w kształcie dużych rozet w środkowym pasie sklepienia i pod łukiem tęczowym oraz rozetek na łączeniach listew. Podobne rozety w pseudokasetonach. Podłoga z desek (nowa), na chórze, w zakrystii i w „loży” ceglana. Ceglane posadzki w zakrystii i górnych pomieszczeniach z kolebkowymi sklepieniami. Zewnętrzne ściany oskarpowane bez podziałów pionowych na wysokim cokole, zwieńczone niepełnym belkowaniem (bez architrawu) ozdobionym paskiem płaskiego ząbkowania pod gzymsem. Wejście główne w prostym obramieniu z frontonikiem. Szczyt dwudzielny, przedzielony belkowaniem wspartym na środkowym pilastrze z quasi koryncką głowicą, z którego trzonu wychodzą wygięte ku górze ramiona, połączone górą ze spływami szczytu, ozdobionych dwiema parami sterczyn. Część górną tworzy mały szczycik również ujęty w spływy. Wyposażenie i dekoracja. Manierystyczny ołtarz z obrazem św. Anny Samotrzeciej. W zakrystii wnęka kominkowa zwieńczona kamiennym kartuszem, w izbie większej polichromowany murowany kominek z kapą na dwóch jońskich kolumienkach. Ściany izb nad zakrystia pokryte polichromią z motywem iluzjonistycznych kasetonów z rozetami i zasłony w stylizowane kwiaty.Plebania murowana z wapienia i cegły, piętrowa, pierwotnie na rzucie kwadratu, dwutraktowa, trójdzielna, z (dawną) sienią na osi w trakcie pn., z dostawionym od Pd.-Wsch. piętrowym jednotraktowym skrzydłem i parterową dobudówka od Wsch. (d. kancelarią). Wewnętrzny układ pomieszczeń zmieniony. W d. sklepionej sieni zamurowane wejście z postawieniem wnęki i okienka. Schody przeniesione z sieni do pomieszczenia narożnego (pn.-zach.) przy ob. wejściu od Zach. Elewacje bez podziałów flankowane narożnymi, prostymi skarpami. Dach kryty dachówką, nad korpusem wysoki, czterospadowy z krótką kalenicą.D. szpital murowany z cegły, parterowy z pomieszczeniami w poddaszu. Założony na rzucie prostokąta, dwutraktowy, pięciodzielny z dwiema sieniami na przestrzał. W poddaszu wtórne dwustronne facjaty na osi poprzecznej. Dachy na facjacie i korpusie dwuspadowe,. pokryte dachówką o krzyżujących się kalenicach, nad lukarnami pulpitowe.

Kościół i szpital dostępny z zewnątrz, d. plebania również wewnątrz, w godzinach otwarcia lokalu.

Oprac. Roman Zwierzchowski, OT NID w Lublinie, 27.10.2014 r.