Barokowy ołtarz główny świątyni z około 1689 roku, to jeden z najciekawszych obiektów tego typu powstałych w 2. połowie XVII wieku w Małopolsce.

Historia

Koniemłoty nadał opactwu benedyktyńskiemu na Łyścu Bolesław Krzywousty w latach 20. XII wieku. Zapewne w końcu XII wieku zakonnicy wystawili tu świątynię, przy której w 1. połowie XIII wieku erygowano parafię, notowaną w źródłach od roku 1326. W 1471 roku opat Michał z Krakowa uzyskał zgodę papieża na inkorporację parafii do klasztoru świętokrzyskiego, co urzeczywistniono dopiero w roku 1493. W końcu XV wieku lub na początku XVI wieku zbudowano kościół murowany (w miejscu wcześniejszego). W latach 1637-1649 z inicjatywy prepozyta ojca Łukasza Sokołowskiego został przebudowany. W 1649 roku konsekrowano go. W 1667 roku wzniesiono klasztor. W latach 1702-1732 z fundacji o. Ambrożego Lipskiego wymieniono część wyposażenia świątyni i dostawiono do niej kaplicę św. Benedykta, ukończoną po 1732 roku. Po pożarze w 1770 roku zespołu klasztornego, w 1772 roku odbudowano klasztor, a w latach 1775-1783 kościół. W 1819 roku władze rosyjskie skasowały konwent. W 1825 roku parafię przejęli księża świeccy. Kilka miesięcy po tym fakcie przekształcono klasztor na plebanię. W 1829 roku odnowiono wnętrze i wyposażenie świątyni, a także wystawiono obecny mur cmentarny. W 1886 roku zbudowano wschodnią bramę cmentarną. W 1887 roku rozebrano sklepienie w nawie, zastąpiono je drewnianym. W latach 1888-1889 gruntownie odrestaurowano wyposażanie kościoła (m.in. ołtarze). W 1929 roku Stefan Szyller sporządził projekt rozbudowy świątyni. W 1937 roku został zastąpiony „skromniejszym” projektem autorstwa Stanisława Cybulskiego i Jana Ogórkiewicza, zrealizowanym w latach 1938-1945 (wówczas dobudowano nawy boczne, przebudowano zakrystię). W 1988 roku naprawiono zewnętrze tynki kościoła. W latach 2008-2012 ponownie były one restaurowane, wtedy również wymieniono poszycie dachów na kościele i plebanii gruntownie, wyremontowanej w związku z planem przeznaczenia jej na cele muzealne.

Opis

Zespól zajmuje wnętrze owalnej działki, otoczonej murem, usytuowanej w centrum wsi. Składa się z kościoła, plebanii (dawny klasztor) i ogrodzenia terenu kościelnego. Orientowana świątynia, położona pośrodku dawnego cmentarza, jest budowlą trójnawową z barokową, dwuprzęsłową, ścienno-filarową nawą główną oraz z niższym i węższym od niej prezbiterium, zamkniętym wielobocznie. Do prezbiterium przylega piętrowa, prostokątna zakrystia. Korpus ujmują po bokach nawy, w północnej znajduje się barokowa, kwadratowa kaplica św. Benedykta. Do fasady zachodniej przylega wysoka, kwadratowa wieża, flankowana od północy okrągłą wieżyczką z klatką schodową, a od południa prostokątną kruchtą. Bryłę nawy głównej i prezbiterium opinają skarpy. Kościół wystawiono z kamienia i cegły, w całości wytynkowano. Nakrywają go dachy dwuspadowy (nad nawą z wieżową sygnaturką, prezbiterium), pulpitowy (nad nawami bocznymi, zakrystią), kopułowy (nad kaplicą) i hełm (nad wieżą). Fasady budowli są skromne i nie mają jednolitego wyrazu (północne ściany kaplicy i nawy bocznej wzbogacono boniowaniem). Wejście główne akcentuje boniowany portal. Wnętrze świątyni nakrywają sklepienia kolebkowo-krzyżowe (na prezbiterium z dekoracją stiukową), pozorne (drewniane nad nawą główną), kopuła na pendentywach (nad kaplicą) i stropy (w zakrystii drewniane, a w nawach bocznych betonowe). Wśród elementów jej wyposażenia godnymi uwagi są m.in.: ołtarz główny z 1689 roku (antepedium z 1748 roku), ołtarze przytęczowe z lat 40. XVII wieku (obrazy z XVII wieku z „sukienkami” z połowy XVIII wieku), ambona z 1712 roku, stalle z 1708 roku (obrazy z życia Marii) i rzeźba Chrystusa Frasobliwego z XVI wieku. Plebania (dawny klasztor) znajduje się przy południowo-wschodnim narożniku placu kościelnego, częściowo włączono ją w skład ogrodzenia. Wzniesiona na planie prostokąta ma prostokątny ryzalit w południowo-zachodnim narożniku. Bryła budynku jest częściowo podpiwniczona, dwukondygnacyjna z poddaszem. Wzniesiono została z kamienia i w całości wytynkowana. Nakrywa ją czterospadowy dach z lukarnami. Wnętrze plebanii na parterze i piętrze ma analogiczny, dwutraktowy układ z sienią przelotową ze schodami oraz ośmioma pomieszczeniami. Sień sklepiono kolebką z lunetami, a część pozostałych sal nakryto drewnianymi stropami. Owalny cmentarz przykościelny (obecnie nieczynny) otoczony jest kamiennym, pełnym murem. W ogrodzeniu na osi wschodniej fasady kościoła, przy północno-wschodnim narożniku plebanii, znajduje się okazała brama.

Zabytek dostępny. Możliwość zwiedzania po wcześniejszym uzgodnieniu telefonicznym.

Oprac. Łukasz Piotr Młynarski, OT NID w Kielcach, 11.12.2014 r.

Bibliografia

• Zub J., Koniemłoty. Kościół parafialny p.w. Wniebowzięcia N.P. Marii. Sprawozdania z prac remontowo-konserwatorskich elewacji, t. I-II, Tarnobrzeg 1988, Archiwum Delegatury Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Sandomierzu.
• Karta ewidencyjna. D. klasztor benedyktynów ob. plebania, oprac. J. Maraśkiewicz, Tarnobrzeg 1989, Archiwum Delegatury Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Sandomierzu i Archiwum Narodowego Instytutu Dziedzictwa w Warszawie.
• Adamczyk A., Modras J., Polanowski L., Prace przy zabytkach architektury sakralnej i zabudowie miejskiej, [w:] Prace konserwatorskie w woj. świętokrzyskim w latach 2001-2012, red. J. Cedro, Kielce 2014, s. 71-72
• Derwich M., Benedyktyński klasztor św. Krzyżu na Łysej Górze w średniowieczu, Warszawa- Wrocław 1992, s. 285-286, 290-291, 318, 320, 354, 362-3, 365, 505, 517.
• Derwich M., Materiały do słownika historyczno-geograficznego dóbr i dochodów dziesięcinnych benedyktyńskiego opactwa św. Krzyża na Łysej Górze do 1819 r., Wrocław 2000, s. 98-105.
• Gacki J., Benedyktyński klasztor na Łysej Górze, Warszawa 1873, s. 102-104.
• Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 3: Województwo kieleckie, red. J. Z. Łoziński, B. Wolff, z. 1: Powiat buski, oprac. K. Kutrzebianka, Warszawa 1957, s. 24-26.
• Miłobędzki A., Architektura region u świętokrzyskiego w XVII wieku, „Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach” T. 9 : 1975, s . 57-83
• Miłobędzki A., Architektura polska XVII wieku, Warszawa 1980, s. 249-250.
• Omilanowska M., Architekt Stefan Szyller 1857-1933, Warszawa 2008, s. 553-555.
• Wiśniewski E., Rozwój sieci parafialnej w prepozyturze wiślickiej w średniowieczu. Studium geograficzno-historyczne, Warszawa 1965, s. 79, 80, 133.
• Wiśniewski E., Prepozytura wiślicka do schyłku XVIII wieku. Materiały do struktury organizacyjnej, Lublin 1976, s. 96-98.
• Wiśniewski J., Historyczny opis kościołów, miast, zabytków i pamiątek w stopnickiem, Marjówce 1929, reprint Kielce 2000, s. 107-117.
• Zub J., Benedyktyni w Koniemłotach, „Zeszyty Sandomierskie. Biuletyn Towarzystwa Naukowego Sandomierskie” 2010, nr 30, s. 17-23.