Wzniesiony w XVI w., a następnie barokizowany i ostatecznie rozbudowany w stylu klasycystycznym prawdopodobnie według projektu uznanego arch. Henryka Marconiego budynek stanowi materialne świadectwo świetności królewskiego miasta na przestrzeni wieków, opierające się przeciwnościom losu i destruktywnemu działaniu czasu. 

Historia

Królewskie miasto Koło lokowane zostało na prawie magdeburskim w 1362 roku przez Kazimierza Wielkiego. Obok istniejącego od XIII w. kościoła farnego w 1456 r. w mieście ufundowany został przez starostę kolskiego Jana Hińczę z Rogowa klasztor bernardynów, odbudowany wraz z kościołem w barokowym stylu i konsekrowany w 1788 r. po zniszczeniu wywołanym wylewami Warty. Od XV wieku do 1716 r. w Kole zbierały się sejmiki generalne prowincji wielkopolskiej (posiedzenia miały miejsce w refektarzu klasztoru bernardynów, ponadto szlachta zbierała się na pobliskich nadwarciańskich łęgach). Po pożarze w 1622 r. i zniszczeniach wywołanych potopem szwedzkim w 1655 rozwój miasta, oparty głównie na rzemiośle i handlu, został zahamowany. Mimo to Koło pozostało wiodącym ośrodkiem w regionie, będąc w XVIII w. największym miastem powiatu konińskiego. Po utracie niepodległości Rzeczpospolitej miasto znalazło się pod panowaniem pruskim, a w 1815 r. zostało przyłączone do nowo utworzonego Królestwa Polskiego podległego Cesarstwu Rosyjskiemu. Podobnie jak w pozostałych pobliskich ośrodkach (m. in. Turek, Władysławów, Dobra) w 1. poł. XIX w. rozwinął się manufakturowy przemysł tkacki. Natomiast w 1842 r. z inicjatywy Józefa Freudenreicha powstała pierwsza w mieście fabryka fajansu i majoliki. W czasie okupacji niemieckiej podczas II wojny światowej miejscowa ludność żydowska, licząca około 5000 osób, została rozstrzelana, wywieziona lub zamknięta w kolskim getcie, a następnie w 1941 r. zamordowana przez Niemców w pobliskim nazistowskim obozie zagłady w Chełmnie nad Nerem (Lasach Rzuchowskich).

Ratusz w Kole został wzniesiony w 1. poł. XVI wieku. W świetle wyników badań architektonicznych prowadzonych przy odbudowie ratusza w końcu XX wieku po zawaleniu się jego wieży pierwotnie na jego miejscu usytuowany był znacznej wielkości drewniany dwór. W 1782 r. ratusz został poddany remontowi i barokizacji. Według zachowanej ikonografii z 1829 r. był wzniesiony na planie wydłużonego prostokąta z fasadą od strony pn. oraz wysoką, wieżą zwieńczoną barokowym hełmem usytuowaną w pn. zach. części budynku, w partii dolnej prostopadłościenną, powyżej kalenicy graniastosłupową ośmioboczną. Narożniki ratusza wzmocnione zostały masywnymi szkarpami. W latach 1835-1837 rozbudowano go w stylu klasycystycznym, prawdopodobnie wg proj. arch. Henryka Marconiego. Korpus ratusza główny uzupełniony został o trójosiowe skrzydło pn. oraz jednoosiowe skrzydło pd. z dodatkowym, przedłużającym je do długości skrzydła pn. murem. Skrzydło pn. i mur przedłużający skrzydło pd. połączono wysokim murem z bramą wjazdową, tworząc w ten sposób dziedziniec wewnętrzny ratusza. Elewację wsch. budynku uzupełniono o czterokolumnowy portyk, przez który prowadziło odtąd główne wejście do budynku, z balkonem na pierwszym piętrze. Obniżono dachy i usunięto barokowy hełm wieży, wieńcząc ją gzymsem kroksztynowym. Zlikwidowano narożnikowe szkarpy. Elewacje zarówno dawnego korpusu, jak i nowych skrzydeł zostały otynkowane i ozdobione boniowaniem oraz gzymsem kordonowym. 25 maja 1987 r. w ratuszu doszło do katastrofy budowlanej — zwaliła się gotycka wieża ratusza, niszcząc skrzydło południowe. Po odbudowie zniszczonego skrzydła w ratuszu podjął od nowa swą działalność Urząd Miasta w Kole. Prace rekonstrukcyjne w kolskim ratuszu zwieńczyło oddanie w 2003 r. do użytku jego odbudowanej wieży.

Opis

Ratusz w Kole usytuowany jest na rynku głównym Starego Miasta w obrębie wyspy wytyczonej ramionami rzeki Warty. Wzniesiony został z cegły i kamienia na planie zbliżonym do kwadratu z wysoką murowaną wieżą w części pn., dwoma skrzydłami od pn. o pd. oraz dziedzińcem przylegającym do jego korpusu głównego od strony zach. zamkniętym ścianą kurtynową z bramą wjazdową. Dwukondygnacyjny, częściowo podpiwniczony budynek nakryty jest wielospadowymi dachami. Elewacje wsch., pn. i pd. są pięcioosiowe, natomiast pd. elewacje skrzydeł – jednoosiowe. W elewacji wsch. nad głównym wejściem do ratusza usytuowany jest czterokolumnowy portyk z zdobionym herbem Koła frontonem na szczycie oraz balkonem na kondygnacji piętra. Prostokątne jedno- i dwuskrzydłowe okna ratusza na piętrze zamknięte są prosto, na parterze – łukiem odcinkowym. Na ścianie zewnętrznej budynku umieszczona została tablica upamiętniająca publiczne rozstrzelanie przez Niemców na rynku w czasie II wojny światowej – 27 kwietnia 1940 r. trójki Polaków w obecności setek mieszkańców miasta zmuszonych do uczestniczenia w egzekucji przez niemieckie nazistowskie władze okupacyjne.

Ratusz dostępny dla zwiedzających.

Oprac. Tomasz Łuczak, 28-12-2017 r.