Jest też najwybitniejszym przejawem w tym regionie baroku wczesnego i dojrzałego, w zakresie kościelnych wystrojów oraz wyposażenia wnętrz. Pozostaje doskonałym przykładem jezuickiej sztuki 2 poł. XVII i 1 poł. XVIII w. oraz twórczości lokalnych warsztatów rzeźbiarskich, mających bardzo wysoki poziom artystyczny.

Historia

Już na pocz. XII w. przy kłodzkim grodzie wykształcone podgrodzie z ul. Czeską, a przed poł. XIII w. zasiedlone Przedmieście Ząbkowickie (z obecną ul. W. Łukasińskiego). Na nim od 1184 r. pierwsza siedziba joannitów, komandoria, szpital i kaplica szpitalna, poprzedzająca → kościół Św. Jerzego. Później joannici już w nowym, obecnym miejscu, przy pl. Kościelnym. Tu przed 1319 r. zbudowany przez nich duży, drewniany kościół. Obecny, murowany fundowany przez arcybiskupa praskiego Arnošta z Pardubic (†1364), budowany przez joannitów. Pierwsza czytelna faza budowlana z lat 1400-1428, kiedy to wzniesione w stylu gotyku dojrzałego, w stylistyce strzechy parlerowskiej: wsch. część kościoła z prezbiterium i absydami naw bocznych, fragmenty murów obwodowych naw oraz kaplica Św. Zygmunta przy pn. nawie bocznej. Nowa część kościoła nakryta stropami i połączona z jego nawą drewnianą. Znaczne przyspieszenie prac w l. 1458-1467. Wówczas dokończona w stylu późnego gotyku także odnoszącego się stylistyki strzechy parlerowskiej pd. nawa boczna z portalem (ok. 1462), tzw. dużą zakrystią oraz z wieżą pd. tzw. Białą. Nawa nakryta jeszcze stropem. Następnie w l. 1473-1500 zbudowane późnogotyckie: nawa środkowa z przedsionkiem, pn. wieża tzw. Czarna (1487-1500) i pn. nawa boczna ze zdwojonym portalem poprzedzonym reprezentacyjnym podcieniem (1482), zapewne dziełem Hansa Strasberga. W końcu XV w. sklepione prezbiterium, nawy boczne i przyziemie w wieży pn. (analogie ze sklepieniami w kościele Św. Barbary w Kutnej Horze). Ukończona kamieniarka elewacji kościoła. Wieże ozdobione kamiennymi, ażurowymi zwieńczeniami i nakryte ostrosłupowymi hełmami z cegły. Dalsze prace przeprowadzone w 1 ćw. XVI w. w stylu późnogotycko-wczesnorenesansowym. Przy nawie pd. wzniesiona kaplica Św. Jakuba (1501-1503). Zbudowana sklepiona empora organowa, dokończona obecna fasada (1512 r.). Podcień przy nawie pn. sklepiony oraz przemurowany, przekształcony w kaplicę Ogrojec (ok. 1522 r.). Nawa główna nakryta sklepieniem sieciowym (1552-1555, mistrz L. Schleierweber ze Świdnicy). Od 1563 r. kościół użytkowany przez luteran i w 1623 r. przekazany jezuitom. W 2 poł. XVII w. przebudowany w stylu wczesnego baroku. Nad nawami bocznymi nadbudowane empory (z dwiema kaplicami). Ozdobione wnętrze kościoła (1674-1675, Geronimo Fatchone z warsztatu Luragi). W 1683 r. na miejscu kaplicy Św. Zygmunta zbudowana obecna, barokowa Kaplica Zmarłych. Po 1685 r. nadbudowana druga kondygnacja tzw. dużej zakrystii skomunikowana z łącznikiem z kolegium (1655-1689, Carlo Lurago). Wzniesione też: tzw. mała zakrystia, kruchta pd. oraz kruchta pn. przed Ogrojcem. Ok. 1693 r. wykonana polichromia na ścianach nawy głównej (C. Tanquart z Nysy) W 1727-1728 r. prezbiterium przebudowane w stylu dojrzałego baroku, dla pomieszczenia w nim nowego ołtarza. Przebudowane okna i sklepienie, które ozdobione  iluzjonistyczną polichromią (1728-1729, Ch. Tausch). Ponadto wzniesiona nowa sygnaturka (1732), przebudowane Kaplica Zmarłych, dach dużej zakrystii, a w 1783 r. — wieże. Kościół odnawiany w l. 1836-1841, 1929-1937 (renowacja kamieniarki, głównie na elewacjach wieży pn.) oraz w 2 poł. XX w.

Opis

Kościół par. pw. Wniebowzięcia NMP orientowany, murowany, bazylikowy, wtórnie bazylikowo-emporowy, trójnawowy, oszkarpowany, dwuwieżowy, z sygnaturką na dachu nawy głównej. Prezbiterium od zewnątrz i absydy naw zamknięte pięciobocznie. Od pd. dobudowane do korpusu kościoła: kaplica Św. Jakuba, kruchta i dwie zakrystie, tzw. Duża i Mała. Przy pn. nawie kaplica Ogrojec z kruchtą. Zamknięcie prezbiterium od strony jego wnętrza zaokrąglone. Prezbiterium nakryte sklepieniem kopulastym z iluzjonistyczną polichromią z przedstawieniem Wniebowzięcia NMP. Poprzez nadwieszony na konsolach łuk tęczowy otwarte ku nawie głównej skomunikowanej z nawami bocznymi ostrołucznymi, profilowanymi arkadami na ośmiobocznych filarach. Na poziomie empor artykulacja w formie gzymsowań i plastrów. Arkady empor (z tralkowymi balustradami) w profilowanych obramieniach z kluczami. Nad nimi plafony z polichromią ilustrującą hymn Salve Regina, a objaśnienia przedstawień w kartuszach nad arkadami międzynawowymi. Nawa główna nakryta późnogotyckim sklepieniem sieciowym ze sztukateriami figuralnymi (anioły) i dekoracyjnymi (rogi obfitości, girlandy kwietno-owocowe, kartusze, stylizowane motywy roślinne, akant). Nawy boczne nakryte sklepieniem gwiaździstym i sieciowym. W zach. przęsłach sklepienia posadowione na służkach z kapitelami z dekoracją roślinną, w nawach bocznych — na wspornikach z dekoracją maswerkową. Zworniki w nawie pd. płaskorzeźbione. W elewacjach prezbiterium okna barokowe, o łukach nadwieszonych, rozdzielone w osiach okulusami. Elewacje gotyckiego korpusu kościoła licowane kamieniem, dzielone gzymsami. Okna ostrołuczne, rozglifione, dwu- lub trójdzielne z maswerkami, ujęte profilowanymi obramieniami. Elewacje empor (z podziałem ramowym) i piętro tzw. Dużej Zakrystii tynkowane, z oknami o łuku pełnym. W centrum dwuwieżowej fasady gotycki portal, z profilowanymi ościeżami i z laskowaniem. W kruchcie pd. dawny, portal zewnętrzny o łuku dwuramiennym, z laskowaniem. Powyżej płaskorzeźbiony Veraikon. Przypory zdobione ślepymi maswerkami, pinaklami i motywami zoomorficznymi. Wieże zach. czworoboczne. Pd. wyższa. Nakryte dachami namiotowymi. Elewacje dzielone gzymsami. Ponadto na elewacji wieży pn. ostrołuczne okno z wimpergą (ośli łuk) opartą na wspornikach-popiersiach, zdobioną motywami roślinnymi, kwiatonem i nadwieszonymi pinaklami. Obok kartusze herbowe Podiebradów. Na przyporze wieży pn. gotycka figura Chrystusa. Wyposażenie kościoła w stylu dojrzałego baroku. Złożone m.in. z trzech ołtarzy architektonicznych: głównego z gotycką figurą maryjną z ok. 1450 r. (1727, Chr. Tausch, Albrecht Siegwitz, z Wrocławia, Anton Schatzel z Wrocławia) oraz z ołtarzy bocznych w nawach pn. i pd.: pw. Św. Ignacego Loyoli (1712-1713, Michael Kössler) i Św. Franciszka Ksawerego z obrazem z XIX w. (1739, Pacak, Hieronim Richter). Przy filarach trzy ołtarze nie architektoniczne, dwa podobne, pw. Św. Barbary i Nawiedzenia w oprawie z bujnej wici akantu (1 poł. XVIII w.). Trzeci ołtarz pw. Wniebowzięcia NMP (1725, Michael Klahr starszy). W kościele także inne dzieła Michaela Klahra starszego: ambona z bramką (1717), prospekt organowy (1725) i konfesjonały (1720). Ponadto: renesansowa chrzcielnica (1517), liczne rzeźby figuralne z XVIII w. (Apostołowie, święci, Czternastu Wspomożycieli) autorstwa m.in. C. S. Flackera, Michaela Klahra starszego i rzeźbiarzy z jego warsztatu, dwa nagrobki arcybiskupa Arnošta z Pardubic, jeden z końca XIV w., a drugi z 1864 (J. Janda), dwa wielkie obrazy wskazujące na początki kultu maryjnego w Kłodzku (Wizja młodego Arnošta z Pardubic w kościele w Kłodzku i Biskup adorujący Madonnę Kłodzką (1727-1729, Ch. Tausch) oraz kute, barokowe kraty z lat ok. 1680-1700 i z ok. 1716 r. Przy pn. nawie kościoła Kaplica Ogrojec (1482, ok. 1522), czteroprzęsłowa, ze sklepieniem gwiaździstym powstała w wyniku przebudowy podcienia. Obecnie dolne części jego dawnych arkad przesłonięte ścianą okienną z plakietami ze scenami z Pasji. Widoczne tylko górne partie dawnych arkad w profilowanych obramieniach, z wimpergami (ośli grzbiet) zdobionymi kwiatonami i pinaklami. Do kaplicy skrajnie dobudowana kruchta z barokowym wystrojem elewacji. We wnętrzu kaplicy dawny, zewnętrzny portal nawy pn., zdwojony, o łuku lekko zaostrzonym, z laskowaniem oraz z figurą Św. Jana Chrzciciela przy środkowym filarze. W portalu oryginalne drzwi. Na ścianach kaplicy relikty późnogotyckiej polichromii z lat ok. 1520-1540. Wyposażenie: kamienne, wczesnorenesansowe figury Chrystusa i Apostołów oraz płaskorzeźba z postaciami Judasza, żołnierzy i sług arcykapłana. Obok Ogrojca barokowa Kaplica Zmarłych, na planie czworoboku, z barokowym wystrojem elewacji. Otwarta ku nawie pn. arkadą o łuku pełnym. Nakryta sklepieniem kolebkowym z lunetami, zdobionym wczesnobarokowymi sztukateriami. Nisze okienne i arkada od strony nawy dekorowane ornamentem typowym dla baroku dojrzałego). W kaplicy barokowy ołtarz architektoniczny z Ukrzyżowaniem (1722). Przy nawie pd. kaplica Św. Jakuba dwuprzęsłowa, zamknięta pięciobocznie, nakryta sklepieniem krzyżowo-żebrowym i gwiaździstym ze wspornikami i płaskorzeźbionymi zwornikami. Jej elewacje z dwoma ostrołucznymi, dwustronnie rozglifionymi oknami, między którymi nisza z figurą Św. Jakuba w pielgrzymim stroju. Kaplica otwarta ku nawie ostrołuczną, obramioną arkadą z niszami na rzeźby (z konsolami i baldachimami). Wnętrze kaplicy ozdobione w 1510 r. polichromią w stylu późnogotycko-wczesnorenesansowym, odsłoniętą w 1974 r. Przedstawione postacie: Madonny Apokaliptycznej, Apostołów, świętych i Veraikon trzymany przez anioły. Przy kościele zbudowana w 1703 r. barokowa brama tzw. Czarna, prowadząca do kościoła i na przykościelny cmentarz. Zwieńczona naczółkiem z figurami jezuickich świętych Św. Ignacego Loyoli, Św. Franciszka Ksawerego i Św. Franciszka Borgiasza.

Zabytek dostępny przez cały rok.

Oprac. Iwona Rybka-Ceglecka, OT NID we Wrocławiu, 27.11.2017 r.