Katedra wyróżnia się oryginalną bryłą o nowożytnych nawarstwieniach oraz bogatym wystrojem i spójnym późnobarokowym wyposażeniem. Historia zespołu i fazy jego budowy wiążą się z funkcjonowaniem kieleckiej kapituły i rządami biskupów krakowskich.

Historia

Dawną kolegiatę, obecnie katedrę, według Jana Długosza ufundował około 1171 roku biskup krakowski Gedeon. Był to mały, kamienny romański kościół dwuwieżowy, z dobudowaną w 1514 roku zakrystią, wystawiony w miejscu wschodniej części obecnej katedry. Istniejąca świątynia powstała w kilku fazach. W końcu XVI wieku, z inicjatywy biskupa Piotra Myszkowskiego, przedłużono romański kościółek. W latach 1632-1635 wystawiono od fundamentów lub przebudowano czteroprzęsłową zachodnią część budynku, nadając jej obecną formę. W latach 1719-1728 rozebrano romańską, wschodnią część budowli i wybudowano z fundacji biskupa Kazimierza Łubieńskiego nowe dwa przęsła korpusu nawowego oraz prezbiterium z apsydą i bocznymi aneksami. Prace dokończył biskup Konstanty Feliks Szaniawski, który także wyposażył wnętrze (m.in. w zespół ołtarzy z warsztatu Antoniego Frączkiewicza). Ostatnią poważną zmianą było dodanie w latach 1869-1872 neobarokowych szczytów elewacji według projektu Franciszka Ksawerego Kowalskiego, z rzeźbami dłuta Juliusza Faustyna Cenglera. Wówczas zastąpiono także wieżyczkę sygnatury - nową, znacznie większą. W końcu XIX w. wnętrze zostało ozdobione polichromiami. W ostatnich latach przeprowadzono remont budowli oraz kompleksową konserwację jej wystroju i wyposażenia. W czasie prac odkryto w kruchcie północnej malowidło datowane na lata 30. XVII wieku. Kolegiatę otacza teren dawnego cmentarza. Przed 1630 rokiem częściowo ogrodzono go murem. W latach 20. XVIII wieku biskup. Szaniawski wybudował wzdłuż jego południowego odcinka ganki prowadzące od pałacu do kolegiaty i dalej do seminarium oraz dwie kamienne bramy - od strony miasta i pałacu. W 2. ćwierci XIX wieku wyrównano teren i wystawiono nowe ogrodzenie, stopniowo rozebrano ganki. Dzwonnicę ufundował w latach 1642-1657 biskup Piotr Gembicki, a w 1729 roku, za biskupa Szaniawskiego, nadbudowano ją o górną kondygnację, zwieńczono hełmem i wyposażono w zegar. W latach 1869-1872 F. K. Kowalski przebudował hełm dzwonnicy i ustawił w narożach rzeźby Ewangelistów dłuta J. F. Cenglera. W latach 40. XX wieku usunięto te naleciałości, przywracając jej barokowy charakter. Kaplicę zwaną Ogrójcową, pełniącą funkcję kaplicy pogrzebowej, wzniesiono w 1760 roku z fundacji ks. Józefa Rogalli. W 1913 roku rozbudowano ją o zachodnią apsydę. W trakcie remontu w 1955 roku odsłonięto i zakonserwowano freski z XVIII wieku. W latach 2001-2003 wyremontowano elewacje dzwonnicy i kostnicy oraz poddano konserwacji dwie kamienne figury na cmentarzu - Najświętszej Maryi Panny i św. Jana Nepomucena.

Opis

Zespół katedralny usytuowany jest na szczycie Wzgórza Zamkowego, przy placu Panny Marii. Od zachodu sąsiaduje z Pałacem Biskupim. Cechuje go stylistyka barokowa, z elementami neobarokowymi.  Środek wyniesionego plateau (dawnego cmentarza) zajmuje orientowana, murowana, trójnawowa bazylika, z podłużnym prezbiterium zamkniętym półkolistą apsydą, obudowanym z dwóch stron aneksami. Dach wieńczy wysoka, neobarokowa sygnatura. Zachodnia część budynku jest tynkowana, wschodnia oblicowana kamiennymi ciosami. Elewacje boczne artykułują naprzemiennie odcinkowo zamknięte okna i pilastry toskańskie lub szkarpy. Trójosiową fasadę zdobi plastyczny, neobarokowy szczyt o bogatej dekoracji architektoniczno-rzeźbiarskiej, który powtórzono także w elewacji wschodniej. Zachowały się marmurowe portale z 1632 i 1635 roku. We wnętrzu, nawy rozdzielone są półkolistymi arkadami filarowymi i przekryte sklepieniami krzyżowymi (w nawach bocznych na gurtach). Część zachodnią przęseł naw bocznych pokrywa listwowa dekoracja sztukatorska. Całość zdobi figuralna polichromia z końca XIX wieku. Bogate wyposażenie pochodzi głównie z XVIII wieku. Ze starszego wyróżnia się renesansowy nagrobek Elżbiety Zebrzydowskiej). W północną elewację wmurowana jest marmurowa tablica z końca XVIII wieku, na której wyryto „elementarz” (m.in. abecadło, prawdy wiary, cyfry, miary, wagi). Wolnostojąca, murowana dzwonnica o trzech kondygnacjach jest wysunięta z północnego odcinka ogrodzenia - w stronę miasta i zwieńczona barokowym hełmem. Pośrodku jej północnej elewacji widnieje kartusz herbowy biskupa Gembickiego. Po tej samej stronie stoi mała, murowana kaplica Ogrójcowa, zbudowana na rzucie kwadratu, z półeliptyczną kruchtą od wschodu i półkolistą apsydą od zachodu. Plac kościelny wygradza mur oporowy, na którym umieszczono kamienno-żeliwne przęsła i bramy poprzedzone schodami.  W jego obrębie zlokalizowane są kamienne rzeźbione figury.

Zabytek dostępny. Do zwiedzania udostępniono także podziemia i skarbiec.

Oprac. Anna Adamczyk, 14.12.2014 r.

Bibliografia

• Adamczyk A., Kościoły kieleckiego śródmieścia, „Renowacje i Zabytki”, nr 4, 2012, s. 96-100.
• Adamczyk A., Modras J., Polanowski L., Prace przy zabytkach architektury sakralnej i zabudowie miejskiej, [w:] J. Cedro (red.), Prace konserwatorskie w woj. świętokrzyskim w latach 2001-2012, Kielce 2014, s. 38.
• Adamczyk A., Prace remontowo-konserwatorskie i budowlane w granicach województwa świętokrzyskiego i dawnego kieleckiego, [w:] A. Piasecka (red.), Prace konserwatorskie w latach 1990-2000. Dziesięć lat Służby Ochrony Zabytków w Kielcach, Kielce 2001, s. 29.
• Adamczyk J. L., Portrety zabytków Kielc, Kielce 2004, s. 4-6.
• Adamczyk J. L., Przewodnik po zabytkach architektury i budownictwa Kielc, Kielce 1998, s. 22-26.
• Adamczyk J. L., Wzgórze Zamkowe w Kielcach, Kielce 1991, s. 16-19, 92-99, 121.
• Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. II: Województwo kieleckie, J. Z. Łoziński i B. Wolff (red.), z. 4: Powiat kielecki, oprac. T. Przypkowski, Warszawa 1957, s. 25-32.
• Pieniążek-Samek M., Dziedzictwo kultury, [w:] J. Główka (red.), Kielce przez stulecia, Kielce 2014, s. 110-117.
• Wojtasik Z., Zub J., Konserwacja tzw. zabytków ruchomych, [w:] J. Cedro (red.), Prace konserwatorskie w woj. świętokrzyskim w latach 2001-2012, Kielce 2014, s. 136-137.
• Wróbel T. ks., Osiemsetlecie fundacji bpa Gedeona w Kielcach, [w:] Kielecki Przegląd Diecezjalny, 1971, nr 5, s. 194-231.
• Zdanowski J., Kościół katedralny Najświętszej Marji Panny w Kielcach, Kielce 1930.