Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

zespół fabryczny dawnych Zakładów Białogońskich wraz z osiedlem przemysłowym - Zabytek.pl

zespół fabryczny dawnych Zakładów Białogońskich wraz z osiedlem przemysłowym


architektura przemysłowa 1814 - 1820 Kielce

Adres
Kielce

Lokalizacja
woj. świętokrzyskie, pow. Kielce, gm. Kielce

Zachowane w skali urbanistycznej, kompleksowe założenie przemysłowe z 1.połowy XIX wieku charakteryzujące się reprezentacyjną zabudową fabryczną oraz rozległą zabudową mieszkaniowo administracyjną - podporządkowane osiowej kompozycji przestrzennej

Historia

Zakład w Białogonie pod Kielcami miał służyć wytopowi miedzi, srebra i częściowo ołowiu z okolicznych złóż. Budowę rozpoczęto w 1814 roku według projektu J. F. Moritza; huta otrzymała nazwę „Aleksander”. Założono tu symetryczny, osiowy układ zabudowy składający się z zespołu zabudowań fabrycznych i z osiedla robotniczego. W 1817 roku oddano do użytku układ wodny, składający się ze stawu z groblą, upustów  i wewnętrznego układu hydroenergetycznego. W 1820 roku ukończono budowę zakładu, a równocześnie rozpoczęto budowę osiedla robotniczego. Projektantem osiedla był niemiecki budowniczy Karol Knake. Problemy technologiczne spowodowały zamknięcie huty w 1827 roku, ale już wkrótce ksiądz Drucki-Lubecki (ówczesny minister skarbu Królestwa Polskiego) zdecydował o przebudowie zakładu na fabrykę maszyn. Przebudową i modernizacją kierował inżynier W. Preacher. W 1831 roku oddano do użytku nowe oddziały walcowni (miedzi, mosiądzu i ołowiu) i pobielarni blach, a w 1834 roku odlewnię żeliwa; w 1832 roku rozbudowano kuźnię . Przebudowano też zasilanie hydroenergetyczne, zakładając m.in. nowe wielkie koło zbudowane na wale żelaznym. W 1836 roku modernizację zakończono i teren fabryczny został ogrodzony.  Od 1833 do 1845 roku fabryką administrował Bank Polski. Zakłady w Białogonie dysponowały wówczas największą na terenie Zagłębia Staropolskiego mocą energii mechanicznej oraz 240-osobową załogą. Produkowano tu przemysłowe urządzenia wytwórcze dla okolicznych zakładów przemysłowych, a także maszyny rolnicze i różne narzędzia. W 2. połowie XIX wieku, zakład podupadł. W 1898 roku inżynier L. Skibiński podejmuje dzierżawę zakładu; odbudowuje zakład, wymieniając stare urządzenia i wprowadzając nowe technologie. Rozpoczyna się masowa produkcja rur żeliwnych i zlewowych; zaczynają też powstawać nowe domki robotnicze. Po I wojnie światowej zakład pozostaje w rękach Skibińskich i działa pod nazwą Zakłady Mechaniczne i Odlewnia Żeliwa „Białogon”, przy niezmienionym profilu produkcyjnym. W latach 1939-1944 fabryka pracuje pod zarządem niemieckich władz okupacyjnych. W 1945 roku cały zakład zostaje upaństwowiony. W latach 60-tych XX wieku rozpoczęto gruntowną modernizację zakładu; zmieniono profil produkcji i nazwę (Kielecka Fabryka Pomp „Białogon”), wymieniono większość parku maszynowego (stare maszyny przekazano do Muzeum Techniki w Sielpi), nastąpiły przebudowy i rozbudowy oraz powstawały nowe obiekty. Układ wodny został zatarty (zasypanie część stawu i odkrytych kanałów). W 1997 roku spółka akcyjna, z udziałem pracowników fabryki nabyła zakład od Skarbu Państwa. Funkcjonuje on dziś pod nazwą „Kielecka Fabryka Pomp BIAŁOGON S.A.” prowadząc produkcję pomp i odlewów żeliwnych.

Opis

Zespół przemysłowy położony jest w południowo-zachodniej dzielnicy Kielc (dawniej osada Białogon znajduje się teraz w granicach administracyjnych miasta), przy drodze do Krakowa. Powstał on w oparciu o stosowaną w 1. połowie XIX wieku zasadę kompleksowego planowania i realizacji zamierzeń inwestycyjnych. Wszystkie elementy przestrzenne podporządkowano zasadzie osiowej kompozycji, wykorzystując jako szkielet układ dróg dojazdowych z reprezentacyjnym fabrycznym zespołem architektonicznym na wjeździe; układ wodny pozostawiono na uboczu, poza obrębem kompozycji. Głównym akcentem układu był kompleks zabudowań fabrycznych z poprzedzającym go od strony osiedla placem, uformowanym w kształcie połowy dziesięcioboku. Plac ten skupiał wyloty pięciu promieniście założonych ulic skierowanych ku bramie dziedzińca fabrycznego. Główna, poszerzona ulica, wyprowadzona z osi zakładu w kierunku wschodnim łączy go z drogą Kielce - Kraków, a prostopadła do niej ulica oddziela i dziś teren zakładu od zabudowy mieszkaniowej. Kompleks fabryczny składał się pierwotnie z czterech odrębnych pawilonów kształtujących trójstronną obudowę placu fabrycznego, zamkniętego od wschodu bramą flankowaną dwiema symetrycznymi portierniami  oraz z budynków pomocniczych. Z tej, historycznej zabudowy, której symetryczne osiowe rozplanowanie uległo zniekształceniu wskutek ciągłej ewolucji produkcyjnej zakładu, zachowały się do dziś (częściowo przebudowane) trzy główne budynki: środkowy po hucie i odlewni, boczne po dawnych walcowniach oraz portiernia. Założone na rzucie prostokątów o zróżnicowanych proporcjami, były murowane z kamienia łamanego, jednokondygnacyjne, z dachami dwuspadowymi, pierwotnie tynkowane. Dawna huta została zmieniona na halę warsztatową, później magazyn (ob. nieużytkowana), a dawne walcownie na budynki pomocnicze (obecnie tylko częściowo użytkowane). Układ wodny jest już w terenie nieczytelny. Sąsiadujące osiedle również nie uniknęło znacznej ingerencji przestrzennej i budowlanej. Zachował się układ ulic, natomiast tylko część domów mieszkalnych dotrwała do naszych czasów, i to w dużej mierze przekształconych (głównie przez dobudówki i modernizacje elewacji). Były to budynki parterowe, częściowo podpiwniczone, z dachami dwuspadowymi z naczółkami; zbudowane na planie prostokąta, w układzie dwutraktowym, przeznaczone pierwotnie dla 2-4 rodzin. Obok domów mieszkalnych występowały tu również obiekty uzupełniające mieszczące szkołę, biura, dom zarządu - obecnie też przebudowane i przekształcone na mieszkania. W północno-wschodniej części placu osiedlowego znajduje się kościółek drewniany, fundowany na początku XX wieku przez L. Skibińskiego, ówczesnego dzierżawcę.

Teren zakładu jest ogrodzony i dostępny w porozumieniu z Użytkownikiem; teren osiedla jest ogólnodostępny, posesje znajdują się w rękach prywatnych.

Oprac. Włodzimierz Pedrycz, NID OT Kielce, 02.12.2014 r.