Pałac Biskupi jest najlepiej w kraju zachowaną rezydencją z czasów Wazów, z autentyczną bryłą, wnętrzami, wystrojem elewacji i wnętrz, które wyróżnia wysoki poziom artystyczny i bogaty program ikonograficzny związany z osobą fundatora.

Historia

Początki zabudowy Wzgórza Zamkowego sięgają XII wieku. Lokalizacja pierwszego dworu biskupiego nie jest znana. Przed 1635 rokiem wśród licznych zabudowań wyróżniały się budynki dworskie, najpewniej drewniane, związane z trzema biskupami krakowskimi - Piotrem Tomickim, Jerzym Radziwiłłem i Marcinem Szyszkowskim Obecny zespół ukształtowano w XVII i XVIII wieku. Zachowany w niemal oryginalnym kształcie pałac, naprzeciwko kolegiaty, ufundował w latach 1637-1641 biskup Jakub Zadzik. Projektanta upatruje się w Tomaszu Poncino, Janie Trevano lub Konstantym Tencalli. Budowniczym pałacu był Jan Herbek z Szydłowca; nad pracami pieczę sprawował starosta Stanisław Czechowski. Zgodnie z popularnymi w XVII wieku wzorcami rezydencję usytuowano między frontowym dziedzińcem i tylnym ogrodem włoskim. Otoczono ją nowożytnym obwarowaniem, wznoszonymi w dwóch etapach,w latach 1641-1668. Przed 1645 rokiem powstał odcinek wschodni i południowy z arkadowymi wnękami i strzelnicami kluczowymi, później zachodni i północny w formie muru pełnego z trzema puntone (zachował się zachodni zwany Basztą Prochową; północny współcześnie zrekonstruowano, południowy jest czytelny w reliktach). Na dziedziniec prowadziły dwie bramy - południowa od folwarku i wschodnia od miasta. Po 1641 roku zbudowano odrębną kuchnię po północnej stronie dziedzińca. W 1. połowie XVIII wieku dobudowano do pałacu dwa skrzydła, ujmujące od dziedziniec. Najpierw biskup Konstanty Felicjan Szaniawski, zapewne wg projektu Kaspra Bażanki, wystawił około 1724-1727 roku skrzydło południowe, którego przedłużeniem były ganki prowadzące do katedry. Następnie kardynał Jan Lipski wzniósł około 1745 roku skrzydło północne, wzorowane na południowym. W jego ściany włączono XVII-wieczną kuchnię, której śladem jest północny ryzalit, a od wschodu dostawiono kordegardę. Z fundacji biskupa Andrzeja Załuskiego wybudowano w 1752 roku spichlerz, z wykorzystaniem odcinka muru ogrodowego. Zespół należał do biskupów krakowskich do 1789 roku. Po sekularyzacji, aż do 1971 roku w pałacu mieściły się urzędy. Od 1971 r. zespół (z wyjątkiem spichlerza) jest siedzibą Muzeum Narodowego w Kielcach. W połowie XIX wieku do skrzydła południowego - od zachodu - dostawiono budynek stajni (obecnie budynek administracyjny Muzeum). W latach 1862-1866 hełmy wież zastąpiono płaskimi daszkami; hełmy te zrekonstruowano już w okresie międzywojnia (według projektu Adolfa Szyszko-Bohusza). Zniszczały XVII-wieczne figury posłów zdobiące fasadę korpusu oraz rozebrano kordegardę. W latach 20. XX wieku przekształcono teren ogrodu i wybudowano oficynę w jego północno-wschodniej części. W 1937 roku urządzono w pałacu mauzoleum Józefa Piłsudskiego (sztab Komendanta stacjonował w nim w roku 1914). Od lat 70. XX wieku wykonano szereg badań i prac remontowo-konserwatorskich i adaptacyjnych, mających na celu wydobycie charakteru stylowego założenia, przy przystosowaniu go do funkcji muzealnej. W latach 2002-2003 zrekonstruowano ogród włoski.

Opis

Zespół pałacu biskupiego zlokalizowany jest w śródmieściu, w zachodniej części wyniesienia zwanym Wzgórzem Zamkowym, ,naprzeciwko kolegiaty. Centrum założenia stanowi skierowany frontem na wschód (w kierunku kościoła) wczesnobarokowy pałac biskupi. Jego ozdobną, piętrową bryłę nakrywają dwa wysokie dachy, nad którymi górują cztery sześcioboczne wieże zwieńczone hełmami. Usytuowany między frontowym dziedzińcem i tylnym kwaterowym ogrodem włoskim reprezentuje typ barokowej kompozycji entre cour et jardin. Całość otoczona obwarowaniami z pięciobocznymi puntone i kluczami strzelniczymi w murze, nawiązuje do renesansowego typu pallazzo in fortezza. Prostokątny dziedziniec ograniczają po bokach dwa podłużne, piętrowe skrzydła, z arkadowo-filarowymi krużgankami w parterze, połączone aneksami z wieżami pałacu. Wschodnią granicę placu stanowi ogrodzenie kościelne. W narożniku północno-wschodnim jest otwarte przejście do miasta, zaś w południowo-wschodnim zachował się fragment muru obronnego. W skrzydle południowym znajduje się przejazd bramny prowadzący na ulicę Zamkową. Z dziedzińca na teren ogrodu włoskiego można przejść dwiema bramami, między pałacem i skrzydłami. Ogród zajmuje tarasowato obniżający się stok. Jądro jego kompozycji stanowią cztery kwatery wypełnione kompozycją geometryczną wyciętą w darni i kwiatami, z ornamentem ze strzyżonego bukszpanu. Niżej, na osi głównej alei ogrodowej odbudowano, odkopaną w czasie prac, studnię. Od zachodu i północy ogród otacza wysoki, kamienny mur kurtynowy z pięciobocznymi puntone - autentycznym od zachodu, na osi pałacu (tzw. Baszta Prochowa) oraz zrekonstruowanym północnym. Od południa ogranicza go podłużny budynek murowanego spichlerza, wtopionego w skarpę, frontem usytuowanego wzdłuż ulicy Zamkowej. Mur ogrodu, za skrzydłem północnym pałacu, przedłużony jest na wschód - za skrzydło północne. Późniejszą zabudowę w obrębie zespołu stanowią dwa budynki muzeum, ukryte na tyłach, po obu stronach korpusu głównego. Pałac powiązany jest osią widokową z sąsiadującą bezpośrednio katedrą, od zachodu z odległym klasztorem na Karczówce.

Zabytek dostępny dla zwiedzających. W obiekcie (z wyjątkiem spichlerza) funkcjonuje Muzeum Narodowe w Kielcach (www.mnki.pl). Spichlerz dostępny z zewnątrz.

Oprac. Anna Adamczyk, 14.12.2014 r.