Pałac zachował także oryginalną substancję budowlaną w partii wiązania dachów, wystrój elewacji i wnętrz m.in. barokowy detal kamieniarski, dekoracje w technice sgraffita, polichromie belkowych stropów i ścian, sztukaterie sklepień, plafony z warsztatu Tomasza Dolabelli w stropach ramowych, portale i kominki. Oficyny zachowały formę architektoniczną i podstawowe dyspozycje pomieszczeń. Historycznie rezydencja jest związana z postaciami kolejnych biskupów krakowskich (przede wszystkim z fundatorem - biskupem Jakubem Zadzikiem), ze zmieniającą się władzą polityczną, wreszcie z rozwojem polskiego muzealnictwa. Jego wartość naukową- nie do końca rozczytaną - podnoszą dość wierne opisy z 1645, 1668, 1746 i 1788 roku i obfita ikonografia. 

Historia

Korpus główny pałacu wraz z wieżami został wystawiony w latach 1637-1641 z inicjatywy biskupa krakowskiego Jakuba Zadzika. Projektanta upatruje się w Tomaszu Poncino, Janie Trevano lub Konstantym Tencalli. Budowniczym pałacu był Jan Herbek z Szydłowca; nad pracami pieczę sprawował starosta Stanisław Czechowski. Przed 1668 roku pokryto dach dachówką w miejsce gontów i wystawiono w podwórzu nową kuchnię. W 1. połowie XVIII wieku dobudowano do pałacu dwie oficyny, może wg projektu Kaspra Bażanki, oskrzydlające frontowy dziedziniec, z wykorzystaniem elementów starszej jego zabudowy (murowanego ogrodzenia i kuchni). Oficyna południowa - wzniesiona w latach 1724-1727 za biskupa Konstantego Szaniawskiego połączyła pałac z kolegiatą; północna, z czasów kardynała Jana Lipskiego, w części środkowej poszerzonej ryzalitem od podwórza - mieściła kuchnię o starszej metryce, z ocembrowaną studnią. Po sekularyzacji dóbr biskupich w 1789 roku, przez cały wiek XIX i prawie XX, w pałacu mieściły się różne urzędy; w połowie XIX wieku do skrzydła południowego (od zachodu) dostawiono stajnię. W latach 1862-1866 hełmy wież zastąpiono płaskimi daszkami; hełmy te zrekonstruowano już w okresie międzywojnia (według projektu Adolfa Szyszko-Bohusza). W 1937 roku urządzono w sklepionych salach południowej części parteru pałacowego mauzoleum Józefa Piłsudskiego, którego sztab stacjonował w pałacu w roku 1914. Od 1971 roku obiekt jest siedzibą Muzeum Narodowego w Kielcach.

Opis

Cała budowla pałacowa jest wzniesiona z kamienia i cegły, na skalnym plateau. Piętrowy korpus główny pałacu usytuowano osiowo, nieco poniżej dawnej kolegiaty, między prostokątnym dziedzińcem a ogrodem włoskim. Zbudowano go na skraju skarpy opadającej ku zachodowi. Plan wzbogacono przez dodanie czterech wież, z których frontowe połączono z fasadą parawanowymi łącznikami, zaś dwie tylne dostawiono do ryzalitów poszerzających elewację ogrodową. W symetrycznie rozwiązanej bryle dachu dominują dwa równoległe do siebie wysokie dachy czterospadowe. Dwupiętrowe wieże zwieńczono ażurowymi hełmami. Dziewięcioosiowe elewacje kalenicowe od strony frontowej i tylnej mają układ symetryczny, trójdzielny, z centralnymi trójarkadowymi wgłębnymi loggiami, którym na piętrze odpowiada rytm wielkich prostokątnych okien. Otynkowane elewacje otrzymały ujednolicony wystrój - cienkie gzymsy, wyrobione w tynku boniowania narożników, piaskowcowe oprawy otworów z przerywanymi, trójkątnymi naczółkami. Nad loggią frontową, obłożoną marmurem chęcińskim, umieszczono kartusze z herbami kapituły krakowskiej, Wazów i biskupa Zadzika. Herb tego biskupa - Korab zdobi także naczółki większości obramień okiennych. Elewacja ogrodowa pałacu jest wyższa od frontowej o odsłoniętą kondygnację piwnic i zaopatrzona w jednobiegowe schody do logii. Wnętrze na obu kondygnacjach w części centralnej jest dwutraktowe. Pierwsze. reprezentacyjne piętro mieściło sale mieszkalne biskupie, sień górną, izbę stołową, pokoje dla gości - senatorów, prałatów i kaplicę. Wejście do nich z loggi biegło po dwubiegowych schodach w bocznej południowej klatce schodowej. Do frontowych wież pałacu dostawiono lustrzanie do siebie usytuowane oficyny (każda ma kształt odwróconej litery L), oskrzydlające podwórze. Ich piętrowe długie ciągi, o półtoratraktowym układzie wnętrz, nakryto dwuspadowymi dachami. Dolne korytarze mają ujednoliconą formę sklepionego krużganka, otwartego na dziedziniec półkolistymi arkadami wspartymi na filarach.

Obiekt dostępny dla zwiedzających w godzinach pracy muzeum - korpus główny pałacu i skrzydło północne mieści ekspozycje (www.mnki.pl).

Oprac. Anna Adamczyk, 14.02.2015 r.

Bibliografia

• Adamczyk J. L., Wzgórze Zamkowe w Kielcach, Kielce 1991 (tamże: obszerna starsza bibliografia i wykaz źródeł).
• Adamczyk J. L., Portrety zabytków Kielc, Kielce 2004, s. 7-8, 18.
• Karpowicz M., Tomasz Poncino (ok. 1590 - 1659).  Architekt Pałacu Kieleckiego, Kielce 2002.
• Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. II: Województwo kieleckie, red. J. Z. Łoziński i B. Wolff, z. 4:
• Powiat kielecki, oprac. T. Przypkowski, Warszawa 1957, s. 33-37.
• Kuczyński Janusz, Oborny Alojzy, Pałac w Kielcach. Przewodnik, Kraków 1981.
• Lewicki Jakub, Najnowsze odkrycia związane z kielecką siedzibą biskupów krakowskich: Siedziby biskupów krakowskich na terenie dawnego województwa sandomierskiego. Materiały z sesji naukowej - Kielce 20 września 1997, Kielce 1997 r.
• Lewicki Jakub, Pałac Biskupów Krakowskich w Kielcach. Przemiany zespołu w latach 1795-1864; „Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach”, t. 26, Kielce 2011.
• Sobala M., Dwór Klecki, rezydencja biskupów krakowskich w Kielcach w świetle nieznanego Inwentarza z 1635 roku, „Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach”, t. 25, Kielce 2010.
• Pieniążek-Samek M., Nieznane źródło od badań nad pałacem biskupów krakowskich w Kielcach, „Rocznik Muzeum Narodowego, t. 21, Kielce 2003.
• W honor domu jego i pamięć. Kilka uwag o dekoracji pałacu biskupów krakowskich w Kielcach, „Rocznik Muzeum Narodowego”, t. 25, Kielce 2010.
• Pieniążek-Samek M., Dziedzictwo kultury, [w:] J. Główka (red.), Kielce przez stulecia, Kielce 2014, s. 129-134.