Wzgórze, niegdyś wyodrębniona kościelna enklawa o rozbudowanym zapleczu administracyjno-gospodarczym, stanowi materialne świadectwo historii i rozwoju miasta, przypominając o wielowiekowym zwierzchnictwie nad nim biskupów krakowskich. Zespół posiada cenne walory przestrzenne - oś kompozycyjna łączy zarówno zwrócone do siebie fasadami pałac i katedrę, jak i komponenty zespołu pałacowego.

Szczególna wartość dla polskiego dziedzictwa kulturowego cechuje dawny pałac biskupi, jedyną w kraju zachowaną w tak dobrym stanie rezydencję z 1. poł. XVII w. Budynek reprezentuje oryginalną formę rezydencji epoki Wazów, o czytelnych cechach barokowych, widocznych zarówno w formach architektonicznych i dyspozycji wnętrz, jak i w zachowanym w dużym stopniu pierwotnym wystroju. Jest istotnym dokumentem ilustrującym niezwykle ważny okres w historii sztuki jakim było kształtowanie nowożytnej rezydencji możnowładczej, która w owym czasie przechodziła do formy otwartego, niezależnego od murów obronnych, reprezentacyjnego budynku o zwartej bryle, z osią kompozycyjną łączącą dziedziniec, rezydencję i ogród, a we wnętrzu - z apartamentami powiązanymi z salami reprezentacyjnymi umieszczonymi na osi.

Wysoką wartość artystyczną prezentuje zachowany wystrój wnętrza pałacu, na który składają się m.in. unikatowe stropy ramowe (oprócz Kielc zachowały się jedynie w Gdańsku) z obrazami warsztatu Tomasza Dolabelli, polichromowane stropy belkowe, malowane fryzy podstropowe oraz sztukaterie i elementy kamieniarki. Program treściowo-ideowy dekoracji jest ściśle powiązany z polską historią i kulturą doby baroku i stanowi swoiste upamiętnienie fundatora pałacu biskupa Jakuba Zadzika. Obrazy na stropach, które przedstawiają ważne sceny z historii Polski 1. poł. XVII w., są bezcennym materiałem ikonograficznym dla badaczy uzbrojenia, historii strojów, taktyk wojennych itp. Dekoracje rezydencji wiążą się również z niezwykle ważnym nurtem, jakim jest kultura sarmacka, m.in. w typie portretów sarmackich powstały wizerunki biskupów krakowskich z malowanego fryzu w dawnej sali jadalnej pałacu.

Świątynia, podobnie jak pałac, przez lata otaczana była opieką biskupów krakowskich, natomiast po utworzeniu diecezji w Kielcach - biskupów kieleckich. Dzieło to stanowi ważny przykład nowożytnej architektury sakralnej i jest skarbnicą wielu cennych dzieł sztuki, spośród których na uwagę zasługują m.in. późnobarokowy ołtarz główny (prace rzeźbiarskie wykonał Antoni Frączkiewicz, obraz Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny namalował Szymon Czechowicz) oraz renesansowy nagrobek Elżbiety z Krzyckich Zebrzydowskiej. Katedra posiada czytelne nawarstwienia stylowe i mimo przebudów i częściowej rekonstrukcji w 2. poł. XIX w., tworzy harmonijną całość.

Historia

Dobra świętokrzyskie stały się własnością biskupów krakowskich prawdopodobnie w poł. XI w. W 2. poł. XII w., na wzgórzu usytuowanym na południowy zachód od miejsca gdzie kształtowała się najstarsza kielecka osada, powstał gród biskupi z kolegiatą. Na miejscu grodu, w 1. poł. XVI w. powstał dwór, w kolejnym stuleciu - pałac. Dobra biskupie były rozbudowywane w 2. poł. XVII i 1. poł. XVIII w. W 1789 r., w wyniku postanowień Sejmu Czteroletniego, kieleckie dobra biskupów krakowskich znalazły się w posiadaniu Skarbu Państwa. Kolegiata w początkach XIX w. stała się kościołem katedralnym nowo utworzonej diecezji kieleckiej (diecezja istniała w latach 1805-1818 oraz ponownie od 1882 r.).

Budowa dzisiejszego pałacu biskupów krakowskich rozpoczęła się w 1637 r., z fundacji biskupa J. Zadzika. Do 1644 r. wzniesiono korpus główny, według projektu nieznanego architekta (autorstwo przypisuje się Giovanniemu Trevano, Tomaszowi Poncino, bądź warszawskiemu kręgowi Constantino Tencalli) oraz mury z basztami wokół rezydencji. W zbliżonym czasie założono ogród o charakterze ozdobno-użytkowym. Rezydujący w pałacu do końca XVIII w. biskupi krakowscy wprowadzali zmiany głównie we wnętrzach. Jedyna znacząca ingerencja w zewnętrzny wygląd budynku miała miejsce w 1. poł. XVIII w., kiedy z inicjatywy biskupa Konstantego Felicjana Szaniawskiego wzniesiono skrzydła boczne, prawdopodobnie wg projektu Kacpra Bażanki: południowe ok. 1720-32 i północne ok. 1734-46. Powstały wówczas układ pałacu w zasadniczej mierze przetrwał do czasów współczesnych.

            Od 1789 r. rezydencja stała się siedzibą licznych instytucji i służyła przede wszystkim celom administracyjnym. W XIX w. przedłużono skrzydło południowe w kierunku zachodnim oraz przeprowadzono remont pałacu, obejmujący również renowację wystroju. Kolejne tego typu prace miały miejsce w okresie międzywojennym. Z tego czasu pochodzi również neorenesansowa oficyna ogrodowa. W 1938 r. w pałacu urządzono Sanktuarium Marszałka Józefa Piłsudskiego (gościł w rezydencji w 1914 r.) i Muzeum Legionów Polskich. W czasie II wojny światowej budynek był siedzibą niemieckich władz okupacyjnych. Od 1971 r. w rezydencji mieści się muzeum (obecnie Muzeum Narodowe w Kielcach).  

Kościół kolegiacki został wzniesiony ok. 1171 r. z fundacji biskupa krakowskiego Gedki. Obecna forma świątyni ukształtowana została etapami od XVI do 1. poł. XVIII w., częściowo przy wtórnym wykorzystaniu romańskich ciosów. W XVI w. do pierwotnego kościoła dobudowano zakrystię i kapitularz oraz przedłużono go w stronę zachodnią. W latach 30. XVII w. m.in. dostawiono prezbiterium. Po 1719 r. powiększono prezbiterium i zakrystię, dodano kaplice i nowy kapitularz. W XVII - XIX w. kościół był połączony arkadowymi przejściami z południowym skrzydłem pałacu biskupiego oraz z pobliskim seminarium. W latach 1869-72, 1890-93 i 1912-14, świątynia została poddana pracom remontowym i restauratorskim, obejmującym również częściową przebudowę i rekonstrukcję. W latach 1805-18 oraz ponownie od 1882 r. kościół został podniesiony do rangi katedry.

W sąsiedztwie katedry znajduje się kaplica Ogrójcowa (pogrzebowa) z 1760 r., rozbudowana o apsydę w pocz. XX w. oraz dzwonnica z lat 1642-57, nadbudowana i zwieńczona hełmem w 1729 r.

Opis

Zespół dawnego pałacu biskupiego oraz katedra pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny usytuowane się w centrum Kielc, na Wzgórzu Zamkowym.

Pałac składa się z korpusu głównego, do którego od frontu dostawiono dwa skrzydła z arkadami w przyziemiu, ujmujące od południa i północy dziedziniec frontowy. Korpus główny pałacu jest wczesnobarokowy, z elementami manieryzmu. Dwukondygnacyjny budynek założony został na planie zbliżonym do kwadratu, z ryzalitami przy elewacjach bocznych od strony ogrodu. W narożach dostawiono trzykondygnacyjne, sześcioboczne wieże, przy czym te od frontu odsunięto od korpusu i połączono z nim ścianami parawanowymi. Budynek zdobią sgraffitowy fryz oraz boniowanie narożników korpusu i wież. Głównymi akcentami obu fasad są trójarkadowe loggie wejściowe, z których frontową otacza kamienne obramienie. Piano nobile mieści dwie reprezentacyjne sale na osi. Tylną - Izbę Stołową Górną, zwaną również portretową - zdobi polichromowany strop belkowy oraz malowany fryz z portretami biskupów krakowskich. W trzech innych salach znajdują się stropy ramowe z malowanymi na płótnie przedstawieniami m.in. o tematyce historycznej, związanej z działalnością polityczną fundatora.

Za pałacem, od strony zachodniej, znajduje się zrekonstruowany ogród włoski otoczony od północy i zachodu murem z Basztą Prochową i zrekonstruowanym puntone (rodzaj pięciobocznej baszty), a od południa zamknięty budynkiem dawnego spichlerza.

Katedra jest barokowa, z elementami neobarokowymi. Świątynia ma formę orientowanej, trójnawowej bazyliki, założonej na planie prostokąta. Prezbiterium, zamknięte wysuniętą apsydą, flankowane jest przez wybudowane na przedłużeniu naw bocznych aneksy, mieszczące m.in. kaplicę i dwie zakrystie. Nad dwuspadowym dachem góruje neobarokowa sygnaturka. Analogiczne fasady - wschodnia i zachodnia - zdobią neobarokowe szczyty z rzeźbami Juliusza Faustyna Cenglera, datowanymi na 1870 r. Elewacje boczne są oszkarpowane i częściowo dekorowane pilastrami. W elewacjach znajdują się ponadto  siedemnastowieczne marmurowe portale oraz tablica „dydaktyczna” z 2. poł. XVIII w., m.in. z alfabetem, cyframi, miarami, wagami i informacjami nt. religii. Nawy kościoła, wydzielone arkadami filarowymi, zostały przekryte sklepieniami: kolebkowo-krzyżowym (nawa główna) i krzyżowymi na gurtach (nawy boczne). Wnętrze kościoła zdobią relikty siedemnastowiecznej dekoracji stiukowej oraz polichromia wykonana w 1898 r. Świątynia posiada cenne, głównie późnobarokowe, wyposażenie. Uwagę zwracają m.in. liczne ołtarze, w tym ołtarz główny ufundowany w 1728 r. przez biskupa F. K. Szaniawskiego, z obrazem Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny z 1730 r., a także dzieła wcześniejsze: późnogotycki tryptyk z ok. 1500 r. ze sceną Koronacji Matki Bożej oraz renesansowy marmurowo-piaskowcowy nagrobek Elżbiety z Krzyckich Zebrzydowskiej, ufundowany przez syna zmarłej - Andrzeja, biskupa krakowskiego. Całość uzupełniają liczne epitafia datowane na XVI-XIX w., w tym osiemnastowieczne epitafia biskupów F. K. Szaniawskiego i Andrzeja Stanisława Kostki Załuskiego, w formie marmurowych kartuszy herbowych, z portretami malowanymi na blasze.

Z katedrą od wschodu sąsiadują kaplica Ogrójcowa oraz dzwonnica.

oprac. Narodowy Instytut Dziedzictwa