Historia

Cmentarz żydowski powstał w 1870 roku w dzielnicy Pakosz, jako jedyny cmentarz innych wyznań, który nie wszedł w skład cmentarza „Starego”. Autorem założenia był znany kielecki architekt - Franciszek Ksawery Kowalski. Wcześniej nieliczni Żydzi kieleccy grzebali swych zmarłych na cmentarzu w pobliskich Chęcinach. Było tu kilkanaście oheli - niewielkich budynków, w których grzebano osoby zasłużone dla społeczności żydowskiej, głownie cadyków i rabinów. W czasie II wojny światowej cmentarz służył za miejsce egzekucji ludności żydowskiej i polskiej, co doprowadziło do jego dewastacji. W 1946 roku na cmentarzu pochowano 42 żydowskie ofiary pogromu z 4 lipca. W latach późniejszych ekshumowano i przeniesiono na kirkut ciała Żydów zamordowanych w getcie kieleckim, pogrzebanych pierwotnie w kilku punktach miasta. Cmentarz zamknięto dla celów grzebalnych w roku 1967. Wobec postępującego niszczenia wiosną 1986 roku Fundacja Rodziny Nissenbaumów podjęła się uporządkowania i odnowienia cmentarza. Odremontowano wówczas pomnik ofiar tak zwanego „pogromu kieleckiego” i wzniesiono jeszcze dwa inne pomniki, poświęcone ofiarom Zagłady. Termin uroczystości oddania odrestaurowanego cmentarza zbiegł się z 45. rocznicą likwidacji getta kieleckiego. Symboliczny klucz przekazany został miastu. W 2007 roku odzyskano jeden z oheli. Został on odnowiony i ogrodzony, wewnątrz ustawiono nagrobki, a przy wejściu zamontowano tablicę informacyjną.

Opis

Cmentarz leży w południowej części miasta, przy ulicy Pakosz i Al. Na Stadion. Pierwotnie teren ten znajdował się poza miastem. Kirkut ma powierzchnię około 3 hektarów. Otoczony jest metalowym ogrodzeniem na betonowej podmurówce. Zachowało się około 330 nagrobków, z czego około 150 macew posłużyło do wzniesienia lapidarium, którego teren ogrodzony jest łańcuchem na metalowych słupkach. Macewy zebrano na trzech platformach w formie piramidy schodkowej, na dwóch niższych ułożone zostały w czworokąt, na najwyższej w rzędzie. Cmentarz jest miejscem pochówku wielu wybitnych osób ze społeczności żydowskiej Kielc, w tym wielu cadyków - charyzmatycznych przywódców religijnych chasydyzmu: m. in. Chaima Szmula Horowicza; Mordechaja Twerskiego, zwanego „Motełe z Kazimierza”; rabi Dawida Goldmana; Ozera Abrachama Rabinowicza; Elemelecha Jakuba Rabinowiza; Nisana Jehuda Twerskiego, zabitego przez hitlerowców w 1942 roku. Ich groby stały się celem pielgrzymek wielu religijnych Żydów. Na cmentarzu znajduje się płyta upamiętniająca dzieci z obozu pracy działającego przy ulicy Jasnej i Stolarskiej, rozstrzelane 23 maja 1943 roku. Wyryto na niej imiona i nazwiska ofiar oraz napis o treści: "Tu spoczywają święte prochy naszych 45-ciorga najdroższych niewinnych dzieci, zamordowanych w bestialski sposób przez niemieckich zbrodniarzy dnia 23 maja 1943 r. Najmłodsze 15 miesięcy do 15 lat". Kirkut jest również miejscem pochówku ofiar tzw. pogromu kieleckiego, które upamiętnia pomnik powstały w lipcu 2010 roku z inicjatywy Stowarzyszenia im. Jana Karskiego i przy wsparciu osób prywatnych. Na płycie umieszczono nazwiska wszystkich ofiar pogromu - zarówno tych, które zginęły 4 lipca 1946 roku, jak i tych, które zmarły w dniach następnych z powodu odniesionych ran. Obok zamieszczono też krótki opis tamtych wydarzeń w czterech językach: jidysz, hebrajskim, angielskim i polskim. Jednym z elementów pomnika jest bryła Gwiazdy Dawida z napisem ,, 4 VII 1946”. Obok umieszczony został przywieziony z Izraela 450-kilogramowy głaz.

Cmentarz jest zamknięty dla zwiedzających, wywieszona jest informacja o osobie posiadającej klucze.

Oprac. Nina Glińska, NID OT Kielce, 26.08.2014 r.

Bibliografia

• Burchard P., Pamiątki i zabytki kultury żydowskiej w Polsce, Warszawa 1990, s. 138-139.
• Sabat T., Zub J., Konserwacja zabytkowych cmentarzy [w:] Cedro J. i inni (oprac.) Prace konserwatorskie w woj. świętokrzyskim w latach 2001-2012, Kielce 2014, s. 183.
• Szczepański J., Cmentarze kieleckie, Kielce 1982.
• Urbański K., Kieleccy Żydzi [w:] Cmentarz oraz zabytki kultury żydowskiej w Kielcach 1862-1987, Kielce 1988.
• Urbański K., Społeczność żydowska w Kielcach, Kielce 1989.
• Urbański K., Kieleccy Żydzi, Kielce 1993.
• Urbański K., Zagłada ludności żydowskiej Kielc 1939-1945, Kielce 1994.
• Urbański K., Gminy żydowskie duże w województwie kieleckim, Kielce 2003.
• Urbański K., Almanach gmin żydowskich województwa kieleckiego w latach 1918-1939, Kielce 2007.
• Urbański K., Blumenfeld R., Słownik historii kieleckich Żydów, Kielce 1995.
• Bielawski K., Białek B., Kielce (woj. świętokrzyskie), www.kirkuty.xip.pl