Historia

Budynek teatru powstał w latach 1877-1878, przy ówcześnie niedawno wytyczonej, nowej reprezentacyjnej ulicy miasta nazwanej ulicą Konstantyna (obecnie ulica Sienkiewicza). Projekt wykonał Franciszek Ksawery Kowalski - ówczesny budowniczy gubernialny. Budowę finansowała grupa przedsiębiorców, której przewodził kielecki przemysłowiec i filantrop Ludwik Stumpf. Przebiegała ona sprawnie i szybko, co było szeroko komentowane w ówczesnej prasie i kręgach towarzyskich. Teatr nazwano od imienia fundatora „Teatrem Ludwika”, a pierwsze przedstawienie odbyło się w styczniu 1879 roku. Obiekt mieścił sale teatralną na 700 osób oraz część hotelową (nazwaną Hotelem Polskim) z pokojami gościnnymi a w podwórzu ze stajnią i wozownią. Był to w owym czasie największy gmach w Kielcach i jeden z najnowocześniejszych teatrów w Królestwie Polskim. Teatr działa tu nieprzerwanie do dziś; a do lat 30. XX wieku pełnił rolę głównego ośrodka kultury miasta. Odbywały się tu nie tylko przedstawienia, ale też wspaniałe bale, przyjęcia i maskarady. Kolejni, przeważnie żydowscy, właściciele i spadkobiercy utrzymywali pierwotną funkcję, ale zmieniała się nazwa - po I wojnie światowej był to Teatr Żołnierski, przemianowany wkrótce na Teatr Polski w Kielcach. Po II wojnie światowej władza ludowa przejęła teatr (po zaginionych lub zgładzonych właścicielach) na podstawie dekretu „o majątkach opuszczonych i porzuconych” i przekazała w zarząd właśnie powołanemu Państwowemu Teatrowi im. Stefana Żeromskiego w Kielcach. Pod trochę zmieniona nazwą - Teatr im. St. Żeromskiego - funkcjonuje do dziś; obecnie jako wojewódzka instytucja samorządowa. W międzyczasie Skarb Państwa stał się większościowym właścicielem obiektu i czynione są starania o wykup lub przejęcie całej własności. Poważny remont przeszedł w latach tuż powojennych, prawdopodobnie wtedy dokonano jedynej istotnej ingerencji w elewację frontową likwidując znajdujące się w części zachodniej sutereny i wprowadzając tu podział pomieszczeń stropem pośredniej kondygnacji. Ulokowano w tej części pomieszczenia administracyjne i lokal handlowy. Od początku XIX wieku prowadzone są sukcesywnie prace remontowe i modernizacyjne - według wielobranżowej koncepcji opracowanej w 1997 roku przez architekta Włodzimierz Pedrycza. Wykonano m.in. remont i odnowienie elewacji frontowej (w 2003 roku), wymianę widowni i nad nią stropu (w 2008 roku) oraz zmodernizowano oficynę zachodnią (w 2013 roku). Obecna sala przewidziana jest na około 300 osób, w pozostałej części budynku frontowego znajduje się mała sala, halle, pom. administracyjne; na podwórzu w oficynach funkcjonują garderoby, warsztaty i mieszkania służbowe.

Opis

Budynek kształtuje pierzeję północną środkowej części ulicy Sienkiewicza (obecnie główny deptak miejski). Występuje tu w zasadzie zespół budynków - z frontowym gmachem teatru oraz oficynami zgrupowanymi wokół dziedzińca dostępnego brama przejazdową. Główny budynek zachował się w oryginalnym kształcie. Jest to dwupiętrowa, podpiwniczona kamienica, z piętnastoosiową eklektyczną fasadą luźno nawiązującą do renesansu. Trzy środkowe oraz skrajne osie są lekko zryzalitowane; wyróżniono je półkoliście sklepionymi oknami i pionowymi podziałami tworzonymi przez pilastry oraz półkolumny. Całość wieńczy rozbudowany gzyms, a poziom parteru jest zaakcentowany pseudoboniowaniem. Oś fasady wyznacza brama przejazdowa, po bokach której rozmieszczono komunikację - schody. Stronę zachodnią, na wysokość pięter i poddasza zajmuje sala teatralna (ze sceną, lożami i „jaskółkami”), a po stronie wschodniej znajdują się obecnie pomieszczenia uzupełniające funkcje teatru (dawniej część hotelowa); w miejscu dawnej restauracji jest teraz lokal handlowy. We wnętrzach obiektu zwracają uwagę oryginalne elementy wystroju - żeliwna konstrukcja i wykończenie balkonów oraz żeliwne reprezentacyjne schody do foyer teatru; scenę zdobią dwie kariatydy dźwigające gzyms. Atmosfera wnętrza jest oryginalna i niepowtarzalna - na pewno warta zachowania. Substancję budynku stanowią: tynkowane ceglane i kamienne ściany, przeważnie drewniane stropy i więźba dachowa drewniana pod dwuspadowym dachem krytym blachą.

Zabytek ogólnodostępny z zewnątrz (jako budynek w pierzei ulicznej), wewnątrz dostępny w godzinach pracy teatru.

Oprac. Włodzimierz Pedrycz, OT NID w Kielcach, 29.10.2014 r.

Bibliografia

• Karta ewidencyjna: - Budynek Teatru,  oprac. E. Traczyński 2005 [Archiwum Świętokrzyskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Kielcach i Archiwum Narodowego Instytutu Dziedzictwa w Warszawie].
• Adamczyk J. L., Przewodnik po zabytkach architektury i budownictwa Kielc, Kielce 1997.
• Książkiewicz A., Żeliwne elementy ozdobne budynków i mała architektura żeliwna, „Renowacje i Zabytki” 2012, nr 44 (4/2012), s. 62-69.
• Machniccy E. i J., Tradycje hotelarskie w Kielcach do II wojny światowej, „Dedal. Świętokrzyski Magazyn Kulturalno-Artystyczny” 2006, nr 4, s. 22-27.
• Oborny A.., Sztuki plastyczne i architektura w XIXw., w „ Kielce przez stulecia”, Kielce 2014.
• Pazdur J., Dzieje Kielc 1864—1939, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1971.
• Szczepański J., Architekci i budowniczowie. Materiały, Warszawa-Kraków 1990, s.74-77.
• Wrońska-Gorzkowska R., Gorzkowski E., Album kielecki. Starówka. Przewodnik, cz. II, Kielce 1996.