Historia

W obrębie kieleckiego zespołu biskupów krakowskich - oprócz części rezydencjonalnej - znajdowało się zaopatrujące dwór zaplecze gospodarcze m.in. browar, gorzelnia, folwark gdzie trzymano bydło, trzodę i drób. Dom pisarza prowentowego (ekonoma) - odpowiadającego za stan liczbowy inwentarza i zapasów folwarku i praczki - opierającej biskupów, wybudowano około 1730 roku. Budowę rozpoczął biskup Konstanty Felicjan Szaniawski (zm. 1732), a ukończył jego następca kard. Jan Lipski. Dwutraktowy, parterowy budynek wydłużony na osi północno południowej wymurowano miedzy wielkim kompleksem stajennym a stawem, przy folwarku i browarze o metryce, co najmniej z XVI wieku. Dostawiono go wąską szczytową ścianą południową do muru obronnego o przebiegu równoleżnikowym, który wygradzał zespół biskupi od południa, m.in. od przynależnego doń ogrodu warzywnego (obecnie parku).  Z kolei północny kraniec budynku był wysunięty w obecną ulicę Zamkową. Charakterystyczne, nieznaczne przełamanie pod kątem, widoczne w centralnej części prostokątnego obiektu, mogło wyniknąć z chęci dostosowania się do starszej zabudowy (np. z wykorzystania, jako ściany zachodniej, odcinka zachodniego muru obwodowego) lub układu komunikacyjnego. Jego długa elewacja zachodnia z przyległą murowaną bramą zamykającą ulicę Zamkową stanowiła lico zespołu biskupiego od strony zachodniej. Uformowany, jako jedna oficyna, pod wysokim dachem mieścił dwa odrębne mieszkania o regularnych planach, z których każde miało sień, kuchnię z kominem, piwniczkę. W części praczki była też suszarnia, zaś u pisarza - izba pisarska. Przed 1788 rokiem część pisarską powiększono przedłużając nieco budynek ku południowi i wystawiono na wsch. od niej tzw. okoły prowentowe, czyli budynki gospodarcze (teren na południe od dworku Zielińskiego). W 1789 roku dom pisarza i praczki, tak jak inne - pobiskupie, przeszły na skarb państwa. Przed 1821 rokiem rozebrano bramę w ulicy Zamkowej i poszerzono jej przebieg, co pociągnęło konieczność rozbiórki szczytowej partii budynku dawniej przynależnej do praczki. W połowie XIX wieku mieściły się w nim kancelaria magazynu solnego oraz mieszkanie pisarza solnego. W 1876 roku budynek przerobiono na areszt z wyroków Sądów Pokoju (odtąd funkcjonalnie przynależał do zespołu więziennego na Wzgórzu Zamkowym). Od 2005 roku jest siedzibą Galerii Współczesnej Sztuki Sakralnej, na potrzeby której został gruntownie wyremontowany i zaadaptowany.

Opis

Zlokalizowany jest u podnóża, południowo-zachodniego stoku Wzgórza Zamkowego, po południowej stronie ulicy Zamkowej, która oddziela go od dawnego spichlerza i browaru zamkowego. Od wschodu graniczy z zespołem pałacyku Zielińskiego, od zachodu z parkiem. Usytuowany jest ścianą szczytową do ulicy i długim frontem na zachód, gdzie poprzedza go niewielki trapezoidalny dziedziniec otoczony kamiennym murem. Bezstylowy budynek jest zbudowany z kamienia, jako w części podpiwniczony, parterowy, z użytkowym poddaszem. Powstał na rzucie wydłużonego, przełamanego pod kątem prostokąta, z dwoma traktami rozdzielonymi dwiema dawnymi sieniami. W czasie ostatniego remontu bryłę nakryto wysokim dwuspadowym dachem uskokowym z facjatami od wschodu i zachodu. W dwóch pomieszczeniach zachowane są sklepienia (kolebkowe i krzyżowe). Wejście poprzedzone jest współcześnie dodanym, niewielkim tarasem ze schodami i tralkową balustradą.

Zabytek dostępny dla zwiedzających, czynny jako Galeria Współczesnej Sztuki Sakralnej (www.dompraczki.pl)

Oprac. Anna Adamczyk, 15.12.2014 r.

Bibliografia

• Adamczyk J. L., Przewodnik po zabytkach architektury i budownictwa Kielc, Kielce 1998, s. 41.
• Adamczyk J. L., Wzgórze Zamkowe w Kielcach, Kielce 1991, s. 80, 84, 171, 179, rys. 45, 51, fot. 38-39.
• Ciosek U., Modras J., Polanowski L., Prace w zabytkowych zespołach rezydencjonalnych, [w:] Cedro J. (red.), Prace konserwatorskie w woj. świętokrzyskim w latach 2001-2012, Kielce 2014, s. 94.
• Kuczyński. J., Kielecka rezydencja biskupów krakowskich, [w:] Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach, t.15, Kraków 1990.
• Lewicki J., Badania architektoniczne domu pisarza prowentowego i praczki w Kielcach, Kielce 1998, mps w zbiorach Archiwum Świętokrzyskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.