Miejsce kultu cudownego krucyfiksu, połączonego z lokalnym ruchem pielgrzymkowym.

Historia

W XI-XII wieku istniał gród usytuowany zapewne w miejscu obecnego zespołu poklasztornego. W XVI wieku miasto (lokacja 1262 rok) przeżywało okres rozkwitu. Wówczas przy rynku znajdował się drewniany kościół pw. NMP konsekrowany przez sufragana gnieźnieńskiego Stanisława Falęckiego. W 1612 roku biskup Wojciech Baranowski sprowadził do Kcyni Karmelitów. Zakonnicy objęli kościół NMP i wybudowali przy nim drewniany klasztor. Karmelici rozwinęli kult krucyfiksu (1. połowa XVI wieku) znajdującego się w świątyni, który został oficjalnie uznany w 1748 roku. W 1775 roku miasto wraz z zespołem klasztornym strawił pożar. W latach 1775-1787 z fundacji mieszczan kcyńskich wzniesiony został obecny kościół z odpustowym krużgankiem, trójskrzydłowy klasztor z wirydarzem oraz wydzielający całość mur. Na początku XIX wieku krużganki pokryła polichromia autorstwa zapewne Antoniego Smuglewicza (1740-1810). W 1835 roku władze pruskie rozwiązały zakon Karmelitów, a zespół zabudowy otrzymała miejscowa parafia. Kościół stał się pomocniczym, a w klasztorze ulokowano szkołę parafialną i mieszkania dla księży. Pod koniec XIX wieku klasztor uległ zniszczeniu (skrzydła północne i zachodnie rozebrano). W 1990 roku przy kościele pokarmelickim erygowano parafię pw. Wniebowzięcia NMP wydzieloną z dotychczasowej parafii pw. św. Michała. Skrzydło wschodnie klasztoru zaadaptowano na plebanię. Od 2000 roku w kompleksie były prowadzone prace konserwatorskie, które przywróciły mu dawną świetność.

Opis

Zespół poklasztorny z orientowanym kościołem wznosi się w centrum miasta na parceli zwróconej frontem do Rynku i ograniczonej ulicami: Poznańską i Jana Kantego. Zabudowę późnobarokową zdobi klasycystyczna polichromia w krużgankach. Kompleks tworzy kościół w typie halowo-emporowym, na planie prostokąta z trójnawowym, dwuprzęsłowym korpusem i węższym, prosto zamkniętym, dwuprzęsłowym prezbiterium. Do północnej ściany prezbiterium przylega prostopadłe skrzydło wschodnie klasztoru (obecnie plebania) wystawione na rzucie prostokąta wydłużonego w osi północ-południe. Po południowej stronie kościoła jest usytuowany dziedziniec ograniczony ramionami krużganków w układzie litery „L” (ramiona: wschodnie sześcioprzęsłowe, południowe ośmioprzęsłowe) oraz ścianą parawanową od zachodu. Kościół o bryle złożonej z korpusu nawowego i prezbiterium o ścianach równej wysokości, kryty jest dachami siodłowymi z dwuwieżowym masywem zachodnim. Wieże są trójkondygnacyjne zwieńczone baniastymi hełmami z arkadowymi latarniami. Elewacje gładko otynkowane, rozczłonkowano zdwojonymi pilastrami z kapitelami w typie korynckich i zwieńczono gzymsem koronującym (elewacja północna bez detalu). Trójdzielną fasadę, ujęto wieżami wtopionymi w korpus, na osi znajduje się wejście główne zamknięte łukiem koszowym ujęte uskokową opaska z pseudoboniowaniem. Elewację frontową zamyka szczyt, uwięzły między wieżami, z kolistą tarczą zegara w profilowanej opasce, w zwieńczeniu przewężony spływami wspierającymi naczółek. Wnętrze o dekoracji architektonicznej, opięte pilastrami (w nawie zdwojone), wspierającymi odcinki belkowania, nakryto sklepieniami żaglastymi na gurtach, łuki arkad i sklepień mają wykrój koszowy, empory ograniczają tralkowe balustrady. Ściany świątyni pokrywa polichromia wykonana w technice sgraffito i al fresco w latach 1962-1965 przez Leonarda Torwirta (1912-1967). Wystrój kościoła jest jednorodny, barokowo klasycystyczny z ok. 1787 roku, z cudownym krucyfiksem (1. połowa XVI wieku) umieszczonym w partii środkowej ołtarza głównego. Parterowy krużganek odpustowy (tzw. kalwaria) - kryty jest dachami siodłowymi z narożnymi, wyższymi kaplicami zwieńczonymi cebulastymi hełmami. Budowla składa się z czternastu przęseł odpowiadających kolejnym stacjom Męki Pańskiej, nakrytych mocno spłaszczonymi kopułami na pendentywach a w kaplicach kopułami. Elewacje rytmicznie rozczłonkowują nawarstwione pilastry. Wnętrze zdobią odrestaurowane malowidła ścienne Drogi Krzyżowej (zapewne A. Smuglewicz). Jednopiętrowy klasztor o prostej bryle, kryty jest dwuspadowym dachem. Elewacje są gładkie, frontowa i tylna - dziesięcioosiowe, artykułowane otworami okiennymi. W przebudowanych wnętrzach zachowały się sklepienia: w piwnicach kolebkowa, a nad parterem żaglaste i kolebkowe z lunetami.

Kościół dostępny dla zwiedzających, plebania tylko z zewnątrz.

Oprac. Bogna Derkowska-Kostkowska, Pracownia Dokumentacji, Popularyzacji Zabytków i Dziedzictwa Narodowego, Kujawsko-Pomorskiego Centrum Kultury w Bydgoszczy, 08.12.2014 r.

Bibliografia

• Karta ewidencyjna, Kościół p.w. Wniebowzięcia NMP i klasztor O.O. Karmelitów ob. kościół parafialny i plebania, oprac. Zofia Wernerowska, Bydgoszcz 1998, Archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Toruniu, Delegatura w Bydgoszczy, ul. Jezuicka 2.
• Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. XI: Dawne województwo bydgoskie, z. 14: Szubin i okolice, oprac. Maria Lewicka, Barbara Szymanowska, Warszawa 1977, s. 11-16.
• Raczyńska-Mąkowska Ewa, Krużgani odpustowe z Kcyni - treści ideowe i układ formalny, „Materiały do dziejów kultury i sztuki Bydgoszczy i regionu”, z. 1, Bydgoszcz 1996, s. 81-87.
• Szudrowicz Alojzy, Cudowny krucyfiks z Kcyni i zarys dziejów jego kultu, „Materiały do dziejów kultury i sztuki Bydgoszczy i regionu”, z. 5, Bydgoszcz 2000, s. 144-156.
• http://www.kcyniaklasztor.pl/