Od XVI wieku siedziba starostów. Po potopie szwedzkim w XVII wieku pozostaje w ruinie. Zabytek utrzymywany w formie trwałej ruiny.

Historia

Ufortyfikowane założenie składa się z dwóch elementów: zamku właściwego położonego na wzgórzu na północny wschód od miasta oraz cylindrycznej wieży posadowionej nieco wyżej w odległości ok. 200 metrów od bramy zamku. 

Osada Kazimierz powstała przed połową XIII w. Należała wówczas do norbertanek zwierzynieckich w Krakowie. Za ich sprawą, ważny trakt lubelski prowadzący z Kijowa do Torunia został skierowany do Kazimierza, ku przeprawie przez Wisłę na wysokości Wojszyna. Od XIII wieku była tu komora celna. 

Mniszki zwróciły nadane im dobra w ręce królewskie, prawdopodobnie za czasów Władysława Łokietka. Być może właśnie król Władysław Łokietek był fundatorem wieży. Podobne wieże lokowane były w punktach strategicznych przy szlakach handlowych, komunikacyjnych i przeprawach na rzekach (zwłaszcza w miejscach w których pobierane było cło). Wieża kazimierska wydaje się być królewską strażnicą poboru cła u przeprawy tzw. woyszyńskiej. Przypuszcza się, że wieżę okalał pierścień obwarowań drewnianych, a w czasie zagrożenia wieża była punktem ostatniej obrony. Według kronikarza Jana Długosza, zamek właściwy zbudowany został za czasów króla Kazimierza Wielkiego w połowie XIV w. W badaniach nie stwierdzono wcześniejszych warstw osadniczych. Miasto Kazimierz było miastem królewskim, a zamek siedzibą starostów niegrodowych. Najdłużej starostwo kazimierskie dzierżyli Firlejowie (1509 -1644), którzy mając w tym samym czasie po drugiej stronie Wisły, prywatny Janowiec, kontrolowali całość przeprawy. 

Zamek pierwotnie miał charakter tzw. ogrodzieńca, tj. zamykał wysokimi murami obszerny majdan, w którym chroniła się ludność nieobronnego miasta w chwilach zagrożenia. Mury wzniesione były z kamienia łamanego, nie tynkowane, zwieńczone krenelażem. Ich obrys dostosowano do ukształtowania wzgórza. Wjazd do zamku był w tym samym co obecnie miejscu, czyli od strony północno-wschodniej. Liczba pomieszczeń mieszkalnych była niewielka, ale prawdopodobnie równocześnie funkcjonowała zabudowa drewniana. Wewnątrz murów istniała czworoboczna (o boku 10 metrów), kilkukondygnacyjna baszta mieszkalno – obronna kryta dachem namiotowym. Otwarta do wewnątrz dziedzińca była wysunięta poza lico północnego muru i silnie oszkarpowana. 

Faza budowlana z pogranicza średniowiecza i nowożytności, to przygotowanie zamku do użycia broni palnej. Powstała wówczas od południa (czyli od strony miasta i kościoła farnego) sucha fosa przeciwminerska - chroniąca zamek przed wybuchem min prochowych, oraz rawelin – dla baterii ogniowej. Rozbudowano również program mieszkalno-użytkowy. Dobudowano trójkondygnacyjne skrzydło mieszkalne w części południowo-zachodniej oraz dostawiono na zewnątrz murów obwodowych w części północno zachodniej murowany budynek parterowy z niewielka wieżą. Być może była to łaźnia. Trudna do interpretacji jest data wydrążenia w opoce wapiennej bardzo głębokiej studni na dziedzińcu. 

W czasie starostwa Firlejów wprowadzono zmiany związane głównie ze zmianą wystroju na renesansowy: zwieńczona attytką wieżę i skrzydła mieszkalne, a część skrzydła północno-zachodniego nadbudowano i przeznaczono na cele reprezentacyjne wstawiając duże, renesansowe otwory okienne. Za czasów firlejowskich zmienił się charakter obiektu: z zamku obronnego stał się czasową siedzibą starostów i stałą siedziba ekonoma. 

W latach 1561 i 1585 prze miasto Kazimierz przeszły dwa wielkie pożary, po których miasto było odbudowywane i, zwłaszcza bogate mieszczańskie kamienice, dostosowywane do nowych wymogów stylistycznych. Pożary te nie dosięgły zamku o czym świadczy stylistyka attyk datowana jeszcze na 2. połowę XVI wieku. Nie jest wykluczone, że w kazimierskim zamku pracował Santi Gucci Fiorentino, który w latach osiemdziesiątych XVI wieku mieszkał w Janowcu i z jego warsztatem łączona jest przebudowa tamtejszego zamku (zwłaszcza pałac Andrzeja Firleja). Po pożarze miasta w 1585 roku notuje się wielki ruch budowlany w Kazimierzu. Są to lata wielkiej jego świetności: powstają monumentalne murowane spichlerze, prowadzone są prace przy trzech kościołach i synagodze, gwałtownie rozbudowuje się port zbożowy u stóp wzgórza zamkowego. Rozwojowi Kazimierza patronowały, po dwóch stronach przeprawy przez Wisłę dwa zamki położone na dwóch wzgórzach i będące w rękach jednego rodu. Zamek w Kazimierzu nigdy nie uzyskał tak reprezentacyjnego charakteru jak zamek-rezydencja Firlejów w Janowcu. Tym niemniej, wspomniana już nadbudowa pierwszego piętra w części północno-zachodniej miała nadać tej części charakter reprezentacyjny. Starostwo kazimierskie było w rękach Firlejów do 1644 r. i następnie przechodziło w ręce Radziwiłłów, Lubomirskich, Sapiehów i Sanguszków. Ich przedstawiciele nie mieszkali jednak w Kazimierzu i nie byli z tym miejscem zbyt mocno związani ekonomicznie. 

W przestarzałym (z punktu widzenia obronności) średniowiecznym zamku, po zmianie jego funkcji na siedzibę ekonoma i starosty, nie utrzymywano wojskowej załogi. Nie prowadzono też prac nad doskonaleniem systemu obrony. Nic zatem dziwnego, że w czasie potopu szwedzkiego zamek został z łatwością obrabowany i podpalony. Od tego czasu, nie remontowany, podupadał. W lustracjach starostwa w XVIII wieku notowano, że stary zamek i wieża są zrujnowane. W czasach zaboru austriackiego, części zamku stwarzające zagrożenie dla ludzi rozebrano, a basztę północną wysadzono w powietrze. 

W XIX i XX wieku Kazimierz stał się kolonią artystów, a malownicze ruiny zamku – częstym tematem ich prac. Od początku XX wieku objęto ruiny zabiegami konserwatorskimi utrzymującymi trwałą ruinę. Obecnie wznowiono prace badawcze nad zamkiem, które zapewne przyniosą nowe odkrycia. Trwają też kompleksowe prace konserwatorskie. 

Opis 

Zamek właściwy, dostosowując się do ukształtowania terenu i warunków naturalnych, zbudowano na planie nieregularnego, wydłużonego wieloboku o wymiarach 30x65 metrów.  Od strony północnej znajdowała się baszta wysunięta poza lico muru, wsparta gotyckimi skarpami narożnymi. Baszta ta, prawdopodobnie, pochodzi z wczesnej fazy budowy założenia. Zbudowana na rzucie kwadratu o boku 10 metrów, otwarta do wnętrza zamku miała prawdopodobnie cztery lub pięć kondygnacji. Wjazd do zamku prowadził od strony północno-wschodniej (tej samej co współczesny). Właściwy dom mieszkalny stał w głębi dziedzińca od strony południowo-zachodniej, górując nad kościołem farnym. Pochodzi on z piętnastowiecznej fazy budowy. Budynek mieszkalny miał trzy kondygnacje, a jego wewnętrzne rozplanowanie nie jest znane. 

W następnym etapie przebudowy piętnastowiecznej wzniesiono drugi dom mieszkalny na zewnątrz muru obwodowego od strony północno-zachodniej. Dom ten był parterowy, zbudowany jak reszta zamku z kamienia, ale dostawiono do niego wieżę zbudowaną z cegły. Równocześnie wzmocniono obronność zamku poprzez wydrążenie suchej fosy otaczającej zamek od strony południowej. Zapewne w tej fazie powstała też studnia na dziedzińcu. 

Przebudowy za czasów starostów w XVI wieku były ograniczone i dotyczyły nadbudowy północnozachodniej części oraz nadania zamkowi renesansowego wystroju 

Wieża. Badaczy intryguje zagadnienie wolno stojącej wieży strażniczej posadowionej na znacznym wzniesieniu w stosunku do miasta i zamku. Nie udało się, jak dotąd, dokładnie ustalić czasu powstania wieży, która przez część badaczy uznawana jest za najstarszy element obronny wzgórza. 

Wieża zbudowana jest z tego samego co zamek miejscowego wapienia, nie tynkowana. Wzniesiona na planie koła o średnicy 10 m. i ma wysokość 20 metrów. Posiada dostęp dopiero na wysokości 6 metrów powyżej obecnego terenu. Przy grubości murów przyziemia dochodzących do 4 metrów, pomieszczenie parteru jest niewielkie. Służyło ono jako loch więzienny do którego skazańców spuszczano przez otwór w sklepieniu. Zachowały się ślady pięciu kondygnacji oraz zwieńczenia w formie blankowania, co nie wykluczało możliwości przykrycia stożkowym hełmem. 

Te dwa zabytki miały odmienne funkcje. Zamek właściwy służył jako mieszkanie i bezpośrednio stanowił obronę miasta, natomiast wieża (lub zamek górny) pełniła wyłącznie funkcje obronne i strażnicze.

Opracowała Iga Malawska.