Obiekt odznacza się niewielkimi przekształceniami w obrębie układu przestrzennego, a o jego wysokich wartościach naukowych stanowi częściowo zachowane wyposażenie technologiczne. Jako miejsce pozyskiwania surowców naturalnych jest przykładem interakcji człowieka ze środowiskiem. Dodatkowo ze względu na ciągłe użytkowanie zachował autentyzm funkcji, tak istotny dla zabytków techniki.

Historia

Za początki górnictwa węglowego na terenie Janowa oraz Szopienic przyjmuje się XVIII wiek, a wydobycie węgla związane było z zapotrzebowaniem na surowiec przez miejscowych kowali. Pierwsza kopalnia rozpoczęła wydobycie w 1835 roku w obrębie pokładów ,,Morgenroth’’, tak też nazwano zakład stanowiący własność Daniela Henryka Dolibora oraz Aleksandra Miroszewskiego. Początek rozwoju spółki Giesches Erben wiążą się z nadaniem kopalni ,,Giesche’’ oraz kupnie kopalni ,,Vitus’’ z 1869 roku, spółka sukcesywnie przejmowała kolejne kopalnie i pola górnicze tworząc w efekcie skonsolidowaną kopalnie ,,Giesche’’ na terenie Szopienic, Janowa i Roździenia. W 1899 roku nabyła pole górnicze ,,Reserve’’ co umożliwiło dalszą eksploatację posiadanych pokładów i przyczyniło się do budowy kolejnych szybów na początku XX wieku, jako pierwszy w 1910 roku do użytku oddano szyb ,,Cramer’’ o głębokości 450 metrów. Wraz z rozwojem kolei przy kolejnych zakładach powstawały bocznice kolejowe, szyb ,,Cramer’’ uzyskał połączenie z koleją w 1904 roku również w tym roku na terenie obiektu powstała sortownia. Nazwa obiektu pochodzi od grafa Carmera z Ryczenia, który reprezentował Kolegium w negocjacjach związanych z zakupem pola ,,Reserve’’. 1910 rok przyniósł podzielenie kopalni Giesche na trzy zakłady, a szyb ,,Carmer’’ eksploatował pola odpowiednio dla kopalni Ruch II i Ruch III. W latach 20. w obrębie zespołu zaczął funkcjonować tartak oraz warsztaty mechaniczne. W latach 1923-1930 wykonano przekop do pokładu ,,Morgenroth’’, natomiast w latach 1926-1939 rozbudowano elektrownie. Wraz z odzyskaniem przez Polskę niepodległości dochodziło do zmian nazewnictwa z niemieckiego na polskie i tak w 1935 roku szyb ,,Cramer’’ zmienił nazwę na ,,Pułaski’’. W 1945 roku w obrębie szybu zainstalowano przenośniki taśmowe oraz urządzenia skipowe, które zmodernizowały transport. W latach 70. XX w. do zespołu dobudowano łaźnię i budynek administracyjny. Ze względu na wyczerpanie złóż w rejonie szybu ,,Wilson’’ w 1998 roku szyb ,,Pułaski’’ przejął jego obowiązki, do dziś stanowi on czynny zakład produkcyjny.

Opis

Zespół zabudowy szybu ,,Pułaski’’ położony jest na terenie Kopalni Węgla Kamiennego ,,Wieczorek’’ d. Giesche, w południowo-wschodniej części dzielnicy Nikiszowiec. Obiekt zlokalizowany jest w niewielkiej odległości od osiedle robotniczego oraz zabudowy kopalni, całość zespołu jest ogrodzona a główna brama wjazdowa zlokalizowana jest od strony północno-zachodniej.

Zespół zabudowy szybu ,,Pułaski’’ położony jest na terenie Kopalni Węgla Kamiennego ,,Wieczorek’’ d. Giesche, w południowo-wschodniej części dzielnicy Nikiszowiec. Obiekt zlokalizowany jest w niewielkiej odległości od osiedle robotniczego oraz zabudowy kopalni, całość zespołu jest ogrodzona a główna brama wjazdowa zlokalizowana jest od strony północno-zachodniej.

Zespół stanowi zwartą kompozycję zaprojektowaną przez berlińskich architektów Geogra i Emila Zillmannów. Sortownia oraz wieża szybu wykonane są w konstrukcji żelbetowej i nie posiadają wyraźnych cech stylowych, pozostałe obiekty powstały w stylu eklektycznym z przewagą form secesyjnych oraz historyzujących w postaci budynku maszynowni. W obrębie zabudowy wyróżniamy budynki:

1. Budynek nadszybia z wieżą wyciągową- jest to trzykondygnacyjny budynek wzniesiony w konstrukcji stalowej, wypełniony cegłą, na rzucie zbliżonym do kwadratu, o rozczłonkowanej bryle nakrytej dachem dwuspadowym. Stalowa wieża wyciągowa o wysokości 40 metrów zlokalizowane jest centralnie w nadszybiu, jest podwójna, czterozastrzałowa i czteroprzedziałowa.

2. Budynek sortowni- jest to trzykondygnacyjny obiekt wzniesiony w konstrukcji stalowej, wypełnionej cegłą, na rzucie zbliżonym do prostokąta, o rozczłonkowanej bryle nakrytej dachem dwuspadowym. Wewnątrz znajduje się wyposażenie technologiczne.

3. Zespół budynków maszynowni- w obrębie zespołu mamy do czynienia z dwoma obiektami mieszczącymi maszynownię zlokalizowanymi w centralnej części kopalni które przylegają do budynku przetwornic w postaci: - przyległej od południowego zachodu do budynku przetwornic maszynowni-klatka- jest to murowany, jednokondygnacyjny obiekt wzniesiony na planie prostokąta, o zwartej bryle nakrytej dachem mansardowym. Element dekoracyjny stanowi wysoka strefa cokołowa, zamknięte płaskim łukiem okna osiowe oraz płyciny zaakcentowane przy pomocy lizen. We wnętrzu zachowała się rzadka maszyna wyciągowa z 1905 r. - przyległej od południa do budynku przetwornic maszynowni- skip- o analogicznym układzie oraz wyposażeniu co maszynownia-klatka.

4. Budynek przetwornic- jest to murowany, jednokondygnacyjny budynek wzniesiony na rzucie trapezu, o zwartej bryle nakrytej dachem dwuspadowym. Obiekt usytuowany jest pomiędzy budynkami maszynowni, o podobnej dekoracji z półokrągłym frontonem w obrębie elewacji zachodniej, elewacja południowa przystaje natomiast do budynku kompresorowni. We wnętrzu zachowało się unikalne, oryginalne wyposażenie techniczne.

5. Budynek warsztatu mechanicznego i kuźni- jest to murowany, jednokondygnacyjny budynek, wzniesiony na rzucie wydłużonego prostokąta, o zwartej bryle nakrytej dachem dwuspadowym. Elewacje zewnętrzne licowane z dodatkiem cegły glazurowanej o zielonym odcieniu. Bogata dekoracja uzyskana dzięki zastosowaniu płaskich lizen, fryzów ceglanych, łuków oraz belkowania. We wnętrzu zachowała się część oryginalnego wyposażenia o wysokich wartościach.

6. Budynek łaźni i cechowni- jest to murowany, jednokondygnacyjny budynek wzniesiony na planie wydłużonego prostokąta, o zwartej bryle nakrytej odpowiednio od strony wschodniej dachem pulpitowym, od zachodniej natomiast mansardowym. W obrębie zewnętrznego lica ceglanego dekoracyjne pasy, fryzy, płaskie lizeny oraz glazurowane cegły w zielonym kolorze. Wewnątrz częściowo zachowane oryginalne wyposażenie.

7. Budynek stolarni- jest to murowany, jednokondygnacyjny budynek, wzniesiony na rzucie prostokąta, o zwartej bryle nakrytej dachem dwuspadowym z niewielkim nadświetlem. W obrębie zewnętrznego lica ceglanego dekoracyjne pasy, fryz, płaskie lizeny oraz glazurowane cegły w zielonym kolorze. Brak oryginalnego wyposażenia.

Obiekt niedostępny, na terenie zakładu ciągle trwa produkcja.

Oprac. Agata Mucha, OT NID w Katowicach, 22-08-2014 r.