Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

cmentarz żydowski - Zabytek.pl

cmentarz żydowski


cmentarz żydowski 1869 r. Katowice

Adres
Katowice, Kozielska 16

Lokalizacja
woj. śląskie, pow. Katowice, gm. Katowice

Cmentarz żydowski w Katowicach należy do największych i najlepiej zachowanych tego typu kompleksów w skali regionu.

Jest zarazem przykładem jednego z najmłodszych na obszarze województwa śląskiego cmentarzy żydowskich, powstałych w okresie asymilacji Żydów zamieszkujących większe miasta i otoczonych kulturą świecką, czego wyrazem jest odstąpienie od części ortodoksyjnych nakazów religijnych, w tym występowanie nagrobków wolno stojących i przyściennych. Wartość kompleksu, poza liczącym 1400 pochówków w formie macew oraz nagrobków, wiąże się również z zachowaną historyczną zabudową towarzyszącą, w tym jednym z kilku ocalałych w regionie budynków przedpogrzebowych oraz ostatnim przykładem domu bractwa przedpogrzebowego.

Historia

Powstanie Gminy Żydowskiej w Katowicach w 1866 r. związane było z gwałtownym napływem ludności żydowskiej wraz z nadaniem miejscowości praw miejskich w 1865 r. Nowo powstała gmina obejmowała obszar ówczesnych Katowic, Katowicką Hałdę i Brynów, w późniejszym okresie Załęże, Dąb, Józefowiec, Bogucice, Zawodzie i Ligotę Pszczyńską. Wraz z momentem powołania gminy podjęto starania o utworzenie własnego cmentarza w Katowicach, kontynuując do czasu jego powstania chowanie zmarłych na cmentarzu w Mysłowicach. W 1868 r. gmina zakupiła w Katowicach teren w rejonie obecnej ulicy Kozielskiej, na którym założyła obecny cmentarz. Kirkut został przekazany do użytku w 9 września 1869 r. (kwatery V-XIV), a pierwszy pochówek na jego terenie miał miejsce w lutym 1870 r. Obszar cmentarza powiększano następnie na przestrzeni 1. połowy XX w. trzykrotnie. W 1910 r. przyłączono teren dotychczasowego zaplecza gospodarczego budynku bractwa pogrzebowego oraz narożnik północno-wschodni (kwatery I-IV), z kolei w 1927 r. cmentarz powiększono o część południową (kwatery XV-XXII i część XXIII), ogrodzoną w 1929 r. Po raz ostatni obszar cmentarza został poszerzony w 1945 r. o prostokątny fragment od strony południowo-zachodniej (kwatery część XXII-XXIII). Równolegle z założeniem cmentarza w 1869 r. wybudowano neogotycki budynek przedpogrzebowy, czyli „Dom oczyszczenia”, w którym odbywały się rytuały przygotowujące zmarłego do ostatniej drogi. Pierwotnie był to budynek jednotraktowy, złożony z trzech pomieszczeń. Ulokowane na osi elewacji frontowej wejście główne prowadziło bezpośrednio do obszernej sali głównej, w której wystawiano zwłoki. Do sali z obu stron przylegały dwa boczne pomieszczenia (osobne dla mężczyzn i kobiet), służące do modlitwy podczas trwania uroczystości pogrzebowej. Po przebudowie według projektu I. Grünfelda w latach 1927-1928, polegającej na dobudowie od strony ulicy Kozielskiej drugiego neoklasycystycznego traktu pomieszczeń, dwa osobne wejścia prowadziły bezpośrednio do części bocznych budynku. W trakcie II wojny światowej wnętrze obiektu zostało zdewastowane, usunięto również część wewnętrznych podziałów. Po 1945 r. budynek wykorzystywano jako magazyn. Obecnie obiekt pozostaje nieużytkowany. Nieodzownym elementem cmentarza jest również budynek bractwa pogrzebowego, wzniesiony w 1890 r. w północno-wschodniej części cmentarza. W latach 1927-1928 obiekt przekształcono w duchu neoklasycystycznym, dobudowując jednocześnie od strony północnej i zachodniej parterowe przybudówki. Budynek dzielił się na część służącą do przygotowania zmarłego do rytualnego pogrzebu oraz część mieszczącą mieszkanie dozorcy cmentarza. Po 1945 r. na skutek dewastacji domu przedpogrzebowego, część pomieszczeń w domu bractwa przeznaczono na funkcję domu pogrzebowego, utrzymując przy tym funkcję mieszkalną do lat 90. XX. W 2003 r. z powodu złego stanu zachowania części budynku wyburzono dwa pomieszczenia w południowo-wschodnim narożu budynku. Obecnie budynek pozostaje nieużytkowany. Stanowi jedyny zachowany tego typu obiekt na terenie w woj. śląskiego.

Opis

Zespół cmentarza znajduje się w południowo-zachodniej części śródmieścia Katowic, u zbiegu ulicy Kozielskiej i Nad Osiekiem. W obrębie cmentarza znajduje się zespół historycznych nagrobków w otoczeniu zieleni wysokiej, a także ulokowany od strony ulicy Kozielskiej dom przedpogrzebowy oraz budynek bractwa pogrzebowego. Założenie ogrodzone jest historycznym, ceglanym murem (od północy, wschodu i południa), a częściowo współczesnym, betonowym murem (od północnego zachodu). Cmentarz założony jest na planie nieregularnym, zbliżonym kształtem do litery „L”. Założenie składa się z dwóch części: starszej od strony północnej (1869 i 1910 r.) i młodszej od strony południowej (1927, 1945 r.), wyodrębnionych poprzez zachowany historyczny mur ogrodzeniowy. Starsza część cmentarza, założona na planie wydłużonego trapezu, składa się z czternastu geometrycznych kwater grzebalnych wyodrębnionych alejami. Układ alei składa się z trzech osi równoległych do ulicy Kozielskiej, z których środkowa pełni funkcję alei głównej, a także z pięciu osi prostopadłych. Przy murze od strony północnej i zachodniej przebiega ponadto aleja obwodowa, połączona z aleją południową, równoległą do muru oddzielającego starszą i nowszą część cmentarza. Na cmentarzu znajduje się obecnie ponad 1400 nagrobków. Największą liczbę pochówków stanowią nagrobki z XX w. w formie macew, a ponadto pomniki wolnostojące lub przyścienne, wykonane na przełomie XIX i XX w. Są to w większości grobowce rodzinne, zdobione elementami dekoracyjnymi typowymi dla stylów historyzujących, w tym nagrobki rodów zasłużonych dla rozwoju Katowic tj. Goldsteinów, Grünfeldów, Schalschów, a także rabina katowickiej gminy wyznaniowej doktora Jacoba Cohna. Na obszarze cmentarza znajduje się ponadto zespół komponowanej zieleni wysokiej. Aleje obsadzono m.in. lipą drobnolistną, kasztanowcem białym, robinią białą i brzozą brodawkową. W północnej części cmentarza zlokalizowane są dwa wolnostojącego budynki: dom przedpogrzebowy oraz dom bractwa pogrzebowego, połączone od strony ulicy Kozielskiej murem, mieszczącym główne wejście na teren cmentarza. Dom przedpogrzebowy (po stronie zachodniej) to budynek parterowy, urozmaicony od frontu niskim, czterokolumnowym portykiem zwieńczonym tympanonem. Budynek bractwa pogrzebowego (po stronie wschodniej) to obiekt na planie nieregularnym, o rozczłonkowanej bryle, przekrytej dachami dwuspadowymi (w części starszej) oraz pulpitowym.

Cmentarz jest czynny codziennie w godzinach 8.00-17.00, poza sobotami.

Oprac. Agnieszka Olczyk, OT NID w Katowicach, 23.07.2014 r.

Rodzaj: cmentarz żydowski

Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_24_CM.11013, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_24_CM.96615