Obiekt stanowi jeden z pierwszych przykładów modernistycznej budowli użyteczności publicznej w regionie. Jego autorem był wybitny architekt koloński Carl Moritz, projektant wielu gmachów operowych i teatralnych.

Historia

Decyzja o budowie teatru została podjęta w 1898 r. Od tego czasu zaczęto gromadzić fundusze na potrzeby jego wzniesienia, gdyż państwo zapewniało jedynie 1/3 wymaganych środków. Teatr miał zostać usytuowany na placu Tiele-Wincklerów, pomiędzy synagogą a gimnazjum, bądź na rynku nazywanym wówczas Friedrichsplatz. W celu rozstrzygnięcia kwestii lokalizacji obiektu do Katowic zostali sprowadzeni dwaj architekci specjalizujących się w projektach teatru: Heinrich Seeling oraz Carl Moritz. Wówczas zdecydowano, że nowy budynek zostanie wzniesiony w miejscu dawnego ratusza, czyli przy dzisiejszym rynku. Projektantem został wybrany Carl Moritz, autor m.in. realizacji opery w Kolonii i teatrów w Barmen, Dürrn oraz Bochum. Moritz zaproponował dwa projekty: obiekt o cechach neobarokowych i budynek o prostych formach wczesnego modernizmu opartych na klasycyzmie ok. 1800. Ostatecznie zdecydowano się na realizację drugiego projektu. Wnętrza nowego gmachu również miało charakteryzować się prostotą i oszczędnym detalem. Budowa teatru rozpoczęła się w 1905 r. Autorem dekoracji rzeźbiarskich był Galler z Kolonii. Obiekt został oddany do użytku w 1907 r. jako teatr niemiecki. Jego działalność została zainaugurowana 7 października 1907 r. sztuką Wilhelma Tella Fridericha Schillera. Wówczas aktorzy złożyli także uroczyste przyrzeczenie, że na scenie nigdy nie padną polskie słowa. W ozdobnym tympanonie fasady frontowej, na wstędze, umieszczono napis: „Deutschem wort deutscher art” („Niemieckim słowem niemieckiej sztuce”). Od 1922 r. gmach istniał pod nazwą teatr polski. 12 października tego samego roku rozpoczęła działalność scena dramatyczna, zainaugurowana sztuką „Królewski jedynak” Lucjana Rydla. Dzień później otwarto scenę oparową, na której wystawiono „Halkę” Stanisława Moniuszki. Jednak scena ta, już w 1932 r. ze względów finansowych została zamknięta. Początkowo wraz z teatrem polskim funkcjonował także teatr niemiecki. Działalność teatru polskiego była wspierana przez Michała Grażyńskiego, który powierzył mu misję polonizacyjną. We wrześniu 1936 r. teatr otrzymał nową nazwę im. Stanisława Wyspiańskiego. Na przestrzeni czasu budynek był kilkakrotnie przebudowywany. W latach 60-tych XX w. zostały usunięte rzeźby w niszach znajdujące się na fasadzie oraz przebudowano schody usuwając charakterystyczne, ozdobne latarnie. Dziesięć lat później zmieniono wygląd fasady, przebudowano wnętrze obiektu oraz kompozycję placu przed teatrem. W 1936 r. w miejscu niemieckiego zdania znajdującego się na wstędze umieszczono napis: „Teatr im. Stanisława Wyspiańskiego”. Remont wnętrza miała miejsce w latach 70. XX w. Obiekt przeszedł gruntowny remont w latach 1997-1998. Ostatnia przebudowa miała miejsce na przełomie stuleci. Wówczas na fasadzie ponownie pojawiły się stojące w niszach rzeźby. Wyremontowano także dach i salę teatralną.

Opis

Teatr jest zlokalizowany we wschodniej pierzei rynku między ulicami Warszawską a Krakowską. Jest to budynek murowany, wzniesiony z cegły pokrytymi szarym, prążkowanym tynkiem, na którym wyróżniają się dekoracje rzeźbiarskie wykonane z piaskowca. Został założony na planie kwadratu z dostawionym półkolem zamkniętym prostokątem. Bryła jest monumentalna, rozczłonkowana na trzy wyodrębnione części. Całość przekrywa kombinowany dach: dwuspadowy nad portykiem, namiotowy łamany nad częścią półkolistą i płaski. Fasada frontowa, zachodnia, ma charakter klasycyzujący. Podzielona jest sześcioma lizenami. W części środkowej umieszczono trzy otwory wejściowe z dwuskrzydłowymi drzwiami. Otaczają je płaskorzeźbione opaski z przedstawieniami figuralnymi w zwieńczeniu. Otwory wejściowe poprzedzone są schodami. Nad poszczególnymi wejściami znajdują się duże, prostokątne okna, nad którymi umieszczone są prostokątne pola wypełnione reliefami z przedstawieniami tragedii, dramatu i komedii. W portalu znajdują się figury wyobrażające Apolla i Muzy. Całość wieńczy trójkątny tympanon oparty o gzyms kostkowy. Wewnątrz tympanonu umieszczono wstęgę z napisem. Część środkową budynku założono na planie półkola. Mieści ona widownię przeznaczoną na osiemset osób wzniesioną w systemie galeriowym oraz obejścia pierwszego i drugiego piętra. Przekrywa ją płaska, dwukrotnie stopniowana kopuła. Do widowni przylega część sceniczna z klatkami schodowymi, które prowadzą na galerię. Elewacje boczne są trójkondygnacyjne, symetryczne, podzielone lizenami, części narożne są zaokrąglone. Między lizenami, na dwóch kondygnacjach, wpisano prostokątne okna. Trzecią kondygnację tworzą niewielkie, kwadratowe okna. Elewacja południowa jest czterokondygnacyjna. Od strony zachodniej, na pierwszej i drugiej osi umieszczono dwa otwory wejściowe. Na poszczególnych kondygnacjach umieszczono rzędy okien: na pierwszej, drugiej i trzeciej kondygnacji - prostokątne, na czwartej - kwadratowe. Trzecia kondygnacja zwieńczona jest gzymsem. Elewacja północna jest ukształtowana analogicznie do południowej. W części przyziemia znajduje się pięć otworów drzwiowych.

We wnętrzu wyróżnia się trzykondygnacyjna sala teatralna z miejscami dla widzów umieszczonymi w części przyziemia w centrum oraz na balkonach. Balkony są otynkowane, w dolnej części z ozdobną opaską. Widownia jest przekryta dwukrotnie stopniowaną, płaską kopułą. Przestrzeń sceny dzieli się na scenę właściwą, pomieszczenia boczne oraz zascenie. W foyer oraz westybulu okładzina podłogowa jest marmurowa w kolorze ciemnozielonym i beżowym. Ozdobne, złocone żyrandole są wtórne.

Obiekt dostępny z zewnątrz.

Oprac. Sabina Rotowska, OT NID w Katowicach, 14-03-2016 r.