Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

osiedle robotnicze Giszowiec z lat 1907-1940 - Zabytek.pl

osiedle robotnicze Giszowiec z lat 1907-1940


układ przestrzenny 1907 - 1940 Katowice

Adres
Katowice

Lokalizacja
woj. śląskie, pow. Katowice, gm. Katowice

Osiedle Giszowiec jest jedną z najcenniejszych realizacji idei miasta-ogrodu oraz osiedla patronackiego na terenie Polski.

Założenie stanowi pozostałość unikalnego zespołu w skali regionu, o wysokich walorach artystycznych, w skład zabudowy wchodzą zarówno budynki mieszkalne wzorowana na górnośląskich chałupach, a także  obiekty willowe i użyteczności publicznej bogate w detal architektoniczny w postaci portyków, gzymsów, tarasów czy loggi. Zespół posiada wysokie wartości przyrodnicze oraz krajobrazowe budynki mieszkalne otaczają ogródki przydomowe w skali osiedla zachowany układ terenów zieleni z licznymi egzemplarzami starodrzewu. Posiada duże wartości użytkowe do czasów współczesnych, pełni pierwotną funkcje mieszkalną.

Historia

W 1905 roku Kolegium Reprezentantów Towarzystwa Górniczego Spadkobiercy Gieschego podjęło decyzję o utworzeniu samodzielnego obszaru dworskiego i zlokalizowaniu w jego centrum kolonii robotniczej Gieschwald (Giszowiec). Rozpoczęcie budowy osiedla miało miejsce w 1907 roku, według projektu architektów z Charlottenburga, Emila i Jerzego Zillmanna. W pierwszym etapie powstały głównie budynki mieszkalne, parterowe jedno i dwurodzinne, rozmieszczone wzdłuż ulic Agaty, Pod Kasztanami, Górniczego Stanu oraz Przyjaznej, tj. obiekty o zróżnicowanych bryłach oraz układzie wnętrz, stylizowane na górnośląskie chałupy, usytuowane na niewielkich działkach mieszczących ogrody przydomowe. Kolejny etap rozbudowy osiedla w latach 1920-1924 koncentrował się na terenie ulic Pod Kasztanami oraz Kosmicznej (obszary w kierunku Mysłowic). Powstała wówczas zabudowa zwarta z zewnętrznymi ogrodami, budynki o charakterze wielorodzinnym z charakterystycznymi stromymi dachami z lukarnami, zdobione rustyką. Na skutek przejęcia Towarzystwa przez ,,Silesian-American Corporation’’ w części południowo-zachodniej osiedla w latach 1926-1928 powstała tzw. ,,kolonia amerykańska’’, w obrębie której wybudowano sześć willi przeznaczonych dla urzędników. Zakończenie budowy osiedla miało miejsce w 1940 roku. Powstały wówczas ostatnie obiekty nawiązujące do zespołów z pierwszej fazie budowy. W latach 70-tych wyburzono blok zlokalizowany w północno-zachodniej części osiedla, z powodu rozpoczęcie budowy zespołu dziewięciokondygnacyjnych wieżowców.

Opis

Układ urbanistyczny osiedla, w skład którego wchodzi 9 kwartałów zabudowy, zlokalizowany jest w dzielnicy Giszowiec, usytuowanej w południowo-wschodniej części Katowic, na zachód od KWK Wieczorek. Najbliższe otoczenie osiedla stanowią lasy oraz powstałe w latach 70. osiedle Staszica. Osiedle o charakterze przyzakładowym założono w 1907 r. na terenie ówczesnych Mysłowic. Proces projektowy zakładał stworzenie jednostki samowystarczalnej, na jego terenie zlokalizowano obiekty w postaci: sklepów, szkół, łaźni, piecy chlebowych, pralni, ośrodków sportowych i kulturalnych, a także ogródków przydomowych. Obiekty z pierwszej fazy ze względu na sposób ekspozycji oraz brak ozdobnych detali nawiązują do nurtu modernistycznego. Zabudowa socjalna posiada wpływy architektury pruskiej, widoczne w nachyleniu mansardowych połaci dachowych. Założenie wzorowano na idei ,,miasta ogrodu’’ angielskiego urbanisty Ebenezera Howarda. Osiedle rozplanowano na planie prostokąta, podzielonego na nieregularne bloki zabudowy podporządkowane zakrzywionemu przebiegowi ulic. Budynki publiczne zgrupowano wokół placu targowego, w ich najbliższym otoczeniu zlokalizowano park z karczmą, sceną widowiskową oraz boisko sportowe. Poszczególne kwartały ulic wypełniono wolno stojącymi domami mieszkalnymi wraz z towarzyszącą zabudową gospodarczą, rozmieszczonymi w otoczeniu niewielkich ogródków. Na terenie osiedla powstało ogółem ponad 300 domów według 40 różnych projektów.  Budynki murowane z cegły, otynkowane, o przemyślanej kolorystyce, białe tynki kontrastowały z czerwoną dachówką oraz zielonym gontem, płoty w odcieniach szarości. Dachy przyczółkowe i naczółkowe pierwotnie kryte gontem, bądź dachówką w przypadku willi. Obecnie na całym osiedlu występuje dachówka ceramiczna, do czasów współczesnych zachowały się nieliczne szalowane szczyty.

Założenie dostępny przez cały rok. Ze względu na charakter zabudowy nie ma możliwości zwiedzania poszczególnych budynków mieszkalnych. Pozostałe, pełniące funkcje publiczne obiekty, w tym Karczma Śląska, Izba Śląska, Kantyny oraz Domy Towarowe są dostępne (istnieje możliwość zwiedzania wymienionych obiektów).

Oprac. Agata Mucha, OT NID w Katowicach, 26.06.2014 r.

Bibliografia

  • Reuffurth, Giszowiec nowa górnośląska wieś górnicza, Katowice 2006.  
  • Giszowiec, 100-lecie osiedla ogrodu, Kudelka K. (red.), Katowice 2006.
  • Złoty A., Matuszek P., Tofilska J., Nikiszowiec, Giszowiec i inne osiedla Katowic. Katowice 2008, s.24-30.
  • Zespół Comenius 1, Giszowiec, Nikiszowiec, Szopienice. Przewodnik po dzielnicach Katowic, Katowice 2004, s.9-24.
  • Szlak zabytków techniki województwa śląskiego. Bożek G. (red.), Katowice 2006, s.41.
  • Giszowiec studium historyczno-urbanistyczne. (Archiwum Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Katowicach, numer inwentarza 1721/III).
  • Giszowiec. Projekty zabudowy i ikonografia. (Archiwum Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków nw Katowicach, numer inwentarza 1722/III).