Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

Katowice - osiedle robotnicze Nikiszowiec - Zabytek.pl

galeria zdjęć obiektu Katowice - osiedle robotnicze Nikiszowiec

Katowice - osiedle robotnicze Nikiszowiec

Pomnik Historii 1908 - 1914 Katowice

Adres
Katowice

Lokalizacja
woj. śląskie, pow. Katowice, gm. Katowice

Osiedle robotnicze Nikiszowiec w Katowicach zostało uznane za Pomnik Historii rozporządzeniem Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 14 stycznia 2011 roku. 

Jest ono unikatowym zespołem urbanistyczno-architektonicznym powstałym na początku XX wieku dla pracowników śląskiej kopalni „Giesche”.

Stanowi doskonałe ucieleśnienie popularnej w XIX wieku idei budowania na terenach uprzemysłowionych nowoczesnych osiedli patronackich, których celem było związanie robotnika z zakładem pracy i zapewnienie mu warunków niezbędnych do godnego życia. Stąd obok podstawowej zabudowy mieszkalnej architekci uwzględnili rozbudowany program socjalno-usługowy, który wpłynął na kształt podporządkowanego ściśle funkcji układu przestrzennego.

Spośród wielu przykładów podobnych kolonii robotniczych Nikiszowiec wyróżnia się skalą, zwartością i zamkniętym charakterem założenia podkreślającym jego związki z kopalnią. Monotonia jednorodnej ceglanej architektury została przełamana dzięki zastosowaniu zróżnicowanego ceramicznego detalu w fasadach czy jaskrawych akcentów barwnych w ościeżach. Nikiszowiec jest też najlepiej zachowanym osiedlem górniczym regionu. Jego autentyczność przejawia się nadto w kultywowaniu wartości niematerialnych - tradycyjnego stylu życia i obyczajowości wynikających ze specyfiki kulturowej śląskich społeczności górniczych.

Historia

Patronackie osiedle robotnicze Nikiszowiec zaprojektowane zostało przez architektów niemieckich Emila i Georga Zillmannów w latach 1908-1912 z inicjatywy koncernu Bergwerkgesellschaft Georg von Giesche’s Erben dla kopalni „Giesche” przy szybie „Nickisch”. Jego budowę poprzedziło powstanie osiedla Giszowiec, które okazało się za małe dla potrzeb rozrastającego się przedsiębiorstwa. Budowanie podobnych kolonii mieszkalnych w pobliżu wielkich zakładów przemysłowych i wydobywczych miało na celu zatrzymanie robotnika w jego miejscu pracy. Fabrykanci oferowali zatrudnianym przez siebie pracownikom korzystne formy opłat za mieszkania, zobowiązywali się do wdrażania szerokiego programu usług, edukacji i opieki zdrowotnej, a od 1904 r. - podstawowych standardów higieniczno-sanitarnych narzuconych przez pruską Ustawę Osiedleńczą i Budowlaną. Nakazywała ona między innymi zapewnienie mieszkańcom wody pitnej, systemu odprowadzania nieczystości, oświetlenia, a także wybudowanie odpowiedniej liczby szkół i mieszkań dla nauczycieli oraz baraku dla zakaźnie chorych.

Pierwszy blok mieszkalny Nikiszowca oddano do użytku w 1911 roku. W 1914 roku przystąpiono do budowy neobarokowego kościoła na centralnym placu, również zaprojektowanego przez Zillmannów. Wybuch I wojny światowej wstrzymał prace przy wznoszeniu osiedla. Podczas powstań śląskich (1919-1921) w Nikiszowcu toczyły się walki o przyłączenie terenów Górnego Śląska do Polski.

W 1922 roku w wyniku plebiscytu powiat katowicki wraz z Nikiszowcem znalazł się w granicach Polski. W 1924 roku osiedle zostało włączone do gminy Janów; od lat 60. wspólnie stanowią dzielnicę miasta Katowice. Po II wojnie światowej w przyzakładowej świetlicy kopalni skupiła się grupa artystów nieprofesjonalnych, określana Grupą Janowską, której członkowie zasłynęli z portretowania codziennego życia śląskich społeczności górniczych. W latach 70. rozebrano część budynków gospodarczych (chlewików i pieców chlebowych) wypełniających pierwotnie przestrzeń wewnętrznych dziedzińców w obrębie każdego kwartału mieszkalnego. Przebudowano także kilka obiektów lub zmieniono ich funkcję. Wpisanie osiedla do rejestru zabytków pozwoliło zachować autentyczność założenia, która wyróżnia go na tle innych niszczejących i przekształcanych dawnych osiedli patronackich Górnego Śląska.

Opis

Osiedle Nikiszowiec zajmuje powierzchnię około 15 ha we wschodniej części miasta Katowice. Składa się z trzech zróżnicowanych funkcjonalnie obszarów, stanowiących zwartą całość, spiętą głównym ciągiem komunikacyjnym - ulicą Janowską, zbiegającą się z innymi ulicami na placu Wyzwolenia. Od reszty miasta osiedle oddzielone jest wyraźnie dużą ulicą, z przeciwnej strony zamknięte torami kolejowymi.

Południowa część Nikiszowca ma charakter mieszkalny. Kwartały wytyczone przez prostopadle przebiegające ulice wypełnia zabudowa w postaci wielomieszkaniowych bloków, zwanych na Śląsku „familokami”, z wewnętrznymi dziedzińcami pełniącymi funkcję rekreacyjnych skwerów. Poszczególne bloki, o trzech kondygnacjach, zostały połączone sześcioma przewiązkami umieszczonymi nad ulicami i wspartymi na arkadach (środkowe - przejazdowe, boczne - przejścia dla pieszych). W jednolitych ceglanych ciągach elewacji zastosowano urozmaicające je elementy: płaskie ryzality, podcienia arkadowe, balkony, loggie, płytkie wykusze o zróżnicowanym kształcie, pilastry, lizeny, boniowania, fryzy kostkowe, detale wykonane z cegły glazurowanej. Wykroje oraz obramienia bram, drzwi i okien mają odmienne formy, ościeża okienne malowane są ponadto na kolor czerwony.

Centralnym placem osiedla położonym w części wschodniej jest stanowiący przedłużenie ulicy Janowskiej plac Wyzwolenia. Ma kształt wydłużonego prostokąta z trójkątnym aneksem. W budynkach położonych przy placu zostały umieszczone lokale usługowe, jak: poczta (dawniej gospoda, o ciekawej formie architektonicznej, z nadbudowaną w narożniku jedną kondygnacją), sklepy, zakład fotograficzny, apteka, zakład fryzjerski. Zespół parafialny, składający się z kościoła, plebanii i domu katechetycznego, otoczony jest murem. Kościół św. Anny ma plan krzyża łacińskiego z bardzo wąskimi i niskimi nawami oraz krótkim transeptem, na przecięciu których umieszczono spłaszczoną kopułę zwieńczoną rozbudowaną latarnią. Prezbiterium zakończono apsydą i zaopatrzono w ambit. Dwuwieżowa fasada w części centralnej zamknięta jest wolutowym szczytem. Architektura kościoła ma charakter neobarokowy, podobnie jak całość oryginalnego wystroju i wyposażenia. W pobliżu zespołu parafialnego znajdują się dwa budynki usytuowane względem siebie prostopadle, przeznaczone na szkoły. Po drugiej stronie torów kolejowych, poza granicami pomnika historii, mieszczą się budynki dawnego szpitala zakaźnego.

Część północno-zachodnia Nikiszowca składa się z dwóch założonych na planie trójkąta, symetrycznie rozplanowanych kwartałów mieszkalnych oraz usytuowanego między nimi największego na terenie osiedla kwartału o charakterze mieszkalno-usługowym. W jego partii zachodniej znajdują się budynki administracyjne kopalni, we wschodniej (przy pl. Wyzwolenia) dawna pralnia z suszarnią i maglem, dziś Galeria „Magiel” (oddział Muzeum Historii Katowic). W obrębie tego kwartału mieszczą się ponadto: szkoła (w budynku łaźni kopalnianej), wieża ciśnień, cechownia, kotłownia oraz budynki gospodarcze stanowiące dawniej zaplecze sklepów.

Rodzaj: układ urbanistyczny

Materiał budowy:  ceglane

Forma ochrony: Pomnik Historii

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_24_PH.8428