Należy ona do najbardziej interesujących i malowniczo położonych obiektów zabytkowych w Polsce. Powstała na początku XVII wieku, jako pierwsze tego typu założenie, z fundacji magnata Mikołaja Zebrzydowskiego w jego podkrakowskich dobrach. Będąc przejawem indywidualnej pobożności, Kalwaria stanowi jednocześnie doskonałe świadectwo kultury sarmackiej i religijności doby kontrreformacji. O jej walorach artystycznych decydują bogactwo barokowego wystroju kościoła klasztornego bernardynów w obrębie całego kompleksu oraz oryginalność form architektonicznych kalwaryjskich kaplic. Kunsztowność i niepowtarzalność zaprojektowanej z wielkim rozmachem krajobrazowej kompozycji potęgują widoki roztaczające się ze starannie rozplanowanych dróżek - obsadzonych drzewami alei parkowych.

Żywa i kultywowana do dziś tradycja pielgrzymowania oraz odgrywania efektownych spektakli religijnych w czasie obchodów Wielkiego Tygodnia sprawia, że Kalwaria Zebrzydowska jest przykładem krajobrazu kulturowego o wyjątkowym duchowym autentyzmie.

Historia

W 1600 roku Mikołaj Zebrzydowski, marszałek wielki koronny i starosta krakowski, rezydujący na zamku w Lanckoronie, ufundował na pobliskiej górze Żar kaplicę Świętego Krzyża wzorowaną na kaplicy Golgoty w Jerozolimie. Niedługo potem podjął decyzję o wzniesieniu obok kaplicy Grobu Chrystusowego, jak również klasztoru ojców bernardynów, którzy mieli zapewnić opiekę nad kaplicami. W 1603 roku położono kamień węgielny pod budowę kościoła i klasztoru. Wkrótce zrodziła się idea odtworzenia innych miejsc z topografii Ziemi Świętej związanych z historią Męki Pańskiej, inspirowana prawdopodobnie popularną wówczas książką Chrystiana Andrychomiusza opisującą Jerozolimę w czasach Chrystusa. Do realizacji pomysłu Zebrzydowski zatrudnił artystów: jezuickiego architekta Jana Marię Bernardoniego, który wykonał projekt kościoła i klasztoru, oraz złotnika z Belgii Pawła Baudartha - autora projektu kaplic. Przy pomocy matematyka ks. Feliksa Żebrowskiego przeprowadził pomiary terenu między górą Żar, potokiem Skawinki i Lanckorońską Górą. W latach 1604-1617 wzniesione zostały budynki klasztoru i kościoła oraz kaplice, których relacje przestrzenne miały być topograficznym odwzorowaniem autentycznych miejsc Drogi Krzyżowej: Ratusz Piłata, Grób pana Jezusa, Ogrojec, Pojmanie, Dom Annasza, Dom Kajfasza, Pałac Heroda, Grób Matki Bożej, Włożenie Krzyża, Serce Marii, Drugi Upadek i Wieczernik. Po śmierci Mikołaja Zebrzydowskiego w 1620 dzieło fundacji przejął jego syn, Jan. Z jego inicjatywy powstały: Brama Wschodnia, kaplica Na Cedronie, Pierwszy Upadek, Cyrenejczyk, Weronika, Gradusy, czyli święte Schody, kaplica Znalezienia Krzyża Świętego i pustelnie św. Heleny oraz osiem kaplic maryjnych.

Następnym opiekunem założenia był Michał Zebrzydowski, syn Jana, z którego fundacji dokonano rozbudowy klasztoru, do kościoła zaś dostawiono kaplicę dla cudownego obrazu Matki Bożej Kalwaryjskiej, który był w posiadaniu bernardynów od 1641 roku. Dzięki temu kalwaria z prywatnego rodzinnego przedsięwzięcia przerodziła się w odwiedzane przez pielgrzymów sanktuarium. Po wygaśnięciu rodu sukcesorką Zebrzydowskich została Magdalena Czartoryska. Z jej inicjatywy rozbudowany został kościół klasztorny - powstała wtedy m.in. jego dwuwieżowa barokowa fasada.

W okresie rozbiorów Kalwaria Zebrzydowska nadal funkcjonowała jako centrum pielgrzymkowe, pomimo dążeń administracji zaboru austriackiego do ograniczania liczby misteriów.

W 1999 roku zabytkowe założenie zostało wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO dla podkreślenia jego wyjątkowej wartości kulturowej.

Opis

Kalwaria Zebrzydowska zajmuje powierzchnię 160 ha, na której znajdują się 42 kaplice kalwaryjskie i kościoły dróżek. W skład zabytkowego zespołu wchodzą ponadto obiekty należące do klasztoru bernardynów. Kościół klasztorny pw. Matki Boskiej Anielskiej jest świątynią barokową z dostawionymi trzema kaplicami kopułowymi. Jego najstarszą częścią jest prezbiterium, do którego w latach 1680-1702 dobudowano szeroką, dwukondygnacyjną nawę. Barokowe wnętrze wyposażone jest w cenny wystrój (ażurowy, dwustronny ołtarz główny, manierystyczne stalle, wczesnobarokowa ambona) i ozdobione modernistyczną polichromią. W najstarszej przylegającej do prezbiterium kaplicy Zebrzydowskich znajduje się cudami słynący obraz Matki Boskiej Kalwaryjskiej. Od północnej strony do bazyliki przylega klasztor. Pomimo licznych przebudów zachował on pierwotną dyspozycję przestrzenną z czytelną częścią najstarszą wzniesioną na wzór XVII-wiecznych rezydencji w typie palazzo in fortezza. W murach otaczających zespół klasztorny zachowały się do dzisiaj elementy obronne. Przed kościołem znajduje się prostokątny plac odpustowy ujęty z dwóch stron krużgankami, zwany Placem Rajskim.

Dróżki o łącznej długości 5 km wytyczone w naturalnym krajobrazie stanowią tzw. park pielgrzymkowy. Składają się z kompleksu kościołów i kaplic wzniesionych na potrzeby dwóch rodzajów kultu: pasyjnego i maryjnego. Są to obiekty o często oryginalnej architekturze, spośród których wyróżniają się najcenniejsze pod względem klasy artystycznej kaplice projektu Pawła Baudartha z lat 1605-1614. Autor zastosował skomplikowane plany (kształt serca, koła, elipsy, pięciokąta, symboliczne rzuty róży i krzyża) i urozmaicony detal, nadając im unikatowe formy. Przyrównywane są one do form stosowanych w złotnictwie - które było profesją praktykowaną przez Baudartha - przeniesionych tu w skalę architektury. Wśród detalu odnaleźć można ornamenty o niderlandzkim manierystycznym rodowodzie, naśladujące okucia czy zawijane elementy blaszane.

Dróżki Pana Jezusa ułożone w ciągu narracyjnym przedstawiają historię Męki Pańskiej. Składają się na nie między innymi kaplice: Wieczernika, Ogrójca, Pojmania, domu Annasza i Kajfasza, Pałac Heroda, Ratusz Piłata. Niektóre stacje misterium oznaczone są niewielkimi formami architektonicznymi, np. kaplica św. Weroniki. Kulminacja dróżek pasyjnych z kaplicami Ukrzyżowania, Zdjęcia z krzyża i Grobem Pańskim znajduje się na Górze Żar.

Dróżki Matki Boskiej służą do kontemplowania bólu Marii pod krzyżem, np. kaplica Serce Marii, pogrzebu Jezusa i triumfu po zmartwychwstaniu. Niektóre obiekty położone w miejscach zbiegania się obu szlaków, np. kościół Grobu Matki Boskiej, są wspólne dla części maryjnej i pasyjnej. W skład całego założenia wchodzą także budowle nie należące do obu cyklów, np. Betsaida, Pustelnia św. Marii Magdaleny. Poszczególne miejsca w topografii odpowiadają nazwom miejsc w Jerozolimie (Golgota, Syjon, Góra Oliwna).