Obiekt w dobie Królestwa Kongresowego, usytuowany został na dawnym trakcie wrocławsko-toruńskim, stanowił wizytówkę miasta. Most zwany był pierwotnie „Aleksandryjskim”, gdyż był poświęcony carowi Aleksandrowi I. Obiekt zastąpił pierwotny most drewniany nazywany Wrocławskim lub Młyńskim. Projekt kamiennego mostu przypisywany jest dwóm architektom Sylwestrowi Szpilowskiemu oraz Franciszkowi Reinsteinowi. Nie można jednoznacznie określić, który z nich most zaprojektował.

Historia

Pierwotnie w miejscu obecnego mostu kamiennego na rzece Prośnie w Kaliszu znajdował się drewniany. W związku z jego usytuowaniem nazywany był Wrocławskim albo Młyńskim (w pobliżu mostu posadowione były młyny). Most znajdował się na głównym trakcie drogowym przechodzącym przez Kalisz z Wrocławia do Torunia. Rzeka Prosna od południa ograniczała średniowieczne miasto i oddzielała go od Przedmieścia Wrocławskiego. Miasto do końca XVIII wieku otoczone było murami obronnymi, a rzeka od południa stanowiła oprócz murów naturalną granicę miasta. Wjazd do miasta prowadził przez most i Bramę Wrocławską. Bezpośrednim impulsem dla zbudowania w tym miejscu reprezentacyjnego, trwałego mostu był przestrzenny rozwój miasta, po rozebraniu murów obronnych. Na lewym brzegu rzeki powstała reprezentacyjna aleja spacerowa, nazywana w dobie napoleońskiej aleją Józefiny - obecnie Aleją Wolności. Ponadto Kalisz, po 1815 r., po utworzeniu Królestwa Kongresowego stał się miastem granicznym. W 1818 r. namiestnikiem Królestwa został gen. Józef Zajączek, właściciel pobliskiego majątku w Opatówku. Dzięki niemu zaczęto myśleć o budowie nowego, trwałego mostu, gdyż drewniany popadał w ruinę. Powstanie kamiennego mostu zwanego „Aleksandryjskim” w l. 1824-1825 wiąże się z osobami dwóch architektów. Wg jednych badaczy miał go zaprojektować Sylwester Szpilowski, syn Hilarego. Ale architekta w okresie budowy mostu, już w Kaliszu nie było. Bezpośrednim następcą na stanowisku budowniczego województwa kaliskiego (w l. 1821 r.-1837) był Franciszek Reinstein, pochodzący z Bawarii. Nie ma rozstrzygnięć, który z nich faktycznie most zaprojektował(?) Przed budową mostu w dno rzeki wbito 104 dębowe pale. Żeliwne części mostu wykonała fabryka w Suchedniowie, a kamienne ciosy sprowadzono z Brzeźna koło Konina. Biały piaskowiec pozyskiwany tam twardością zbliżony był do granitu.

W 1873 r. przeprowadzono gruntowną restaurację mostu. Wówczas to umocniono podłoże, wyłożono brzegi kamieniem i oczyszczono dno rzeki. Prawdopodobnie wówczas ustawiono na piaskowcowych postumentach lampy gazowe przy wjazdach od strony Wrocławskiego Przedmieścia oraz od strony miasta. Kalisz otrzymał oświetlenie gazowe w 1871 r. W czasie bombardowania miasta w 1914 roku, most nie uległ zniszczeniu, za to uległy uszkodzeniu gazowe lampy. W gruzach legło wiele pobliskich domów. Po zakończeniu II wojny światowej, po stronie wschodniej, nad kamienną arkadą wzdłuż kamiennego muru przeciągnięto wiązkę rur instalacji elektrycznej wchodzących w mury przyczółków, przymocowaną czterema klamrami do kamiennego lica. Po zachodniej stronie biegnie rura wodociągowa oraz cieplik. Tym samym zasłonięto arkadową konstrukcję mostu.

Opis

Most aleksandryjski zwany obecnie mostem kamiennym przerzucony został nad głównym korytem rzeki Prosny, na pd.-zach. od średniowiecznego miasta lokacyjnego. Stanowi połączenie południowej części miasta powstałej na dawnym Przedmieściu Wrocławskim z centrum miasta. Most kamienny w Kaliszu zbudowano z twardych piaskowcowych ciosów. Przerzucono go arkadą przez rzekę Prosnę i umocniono go kamiennymi przyczółkami. Poręcze mostu tworzą z obu stron cztery odcinki balustrady, z których każdy składa się z 14 masywnych żeliwnych balsów ustawionych na kamiennym postumencie, a u góry zamkniętych żeliwnym parapetem. Odcinki tralkowe oddzielone są trzema kamiennymi blokami, z których środkowy jest dwukrotnie szerszy od dwóch pozostałych. Na kamiennych blokach od strony wewnętrznej umieszczone zostały ryte łacińskie majuskułowe inskrypcje. Treść ich zawiera wiernopoddańczy napis wobec cara Aleksandra I. „Miasto Kalisz pragnie, by most ten zbudowany z jego publicznych pieniędzy, rozpoczęty w marcu 1924, a ukończony w sierpniu 1825, dedykowany Najjaśniejszemu cesarzowi i królowi noszącemu imię Aleksandra był dla potomnych wiecznym świadkiem wdzięczności i wierności wobec ojca ojczyzny i wybawiciela miasta”. Po wschodniej stronie umieszczono dawny herb miasta Kalisza. Zworniki arkady mostu wysunięte w formie płytki z lica kamiennego łuku, zawierają płycinę z dużą literą „A”, w której dolną część wpisano rzymską cyfrę „I”. Inicjały cara Aleksandra Pierwszego. Do dziś zachowały się postumenty dawnych lamp gazowych, które oświetlały wjazd na most od 1873 r. Lampy uległy zniszczeniu na początku I wojny światowej, w trakcie pożarów po zbombardowaniu Kalisza przez wojska niemieckie. Po II wojnie wykonano nowe lampy, które swą formą nie nawiązują do pierwotnych. Nawierzchnia mostu pokryta jest nawierzchnią brukową, a chodniki kostką granitową.

Zabytek dostępny z zewnątrz.

oprac. Teresa Palacz, OT NID w Poznaniu, 30-12-2015 r.