cmentarz ewangelicki - Zabytek.pl
cmentarz ewangelicki
Adres
Kalisz, Harcerska 2
Lokalizacja
woj. wielkopolskie, pow. Kalisz, gm. Kalisz
Na terenie cmentarza pochowano wielu zasłużonych obywateli wyznania ewangelickiego miasta Kalisza oraz jego okolic. Nagrobki oraz grobowce prezentują mimo zniszczeń wysoką wartość artystyczną.
Historia
Kalisz, miasto leżące przy ważnych szlakach handlowych, od początku swego istnienia było ośrodkiem, w którym spotykali się przedstawiciele różnych narodów, religii i kultur. Widoczne to było zwłaszcza w okresie polokacyjnym oraz w okresie przyspieszonej industrializacji w pierwszej poł. XIX w. W średniowieczu byli to głównie Niemcy oraz Żydzi. Ci pierwsi pierwotnie byli wyznania katolickiego. Od poł. XVI w. protestantów kaliskich (w tym kalwinów, Lateran, braci polskich i braci czeskich) chowano na tzw. „Górce Luterskiej”. Miasto nie stało się silnym ośrodkiem reformacji, a protestantów w Kaliszu było niewielu. W l. 1787-1788 ewangelicy wynajmowali w kaliskim ratuszu pomieszczenie na dom modlitwy. Cmentarz ewangelicki przy Rogatce, istniejący do dziś utworzono w 1790 r. w północnej części piaszczystego pagórka naprzeciwko istniejącego już cmentarza prawosławnego. Liczba ludności niemieckiej wyznania protestanckiego gwałtownie wzrosła po 1793 r., po II rozbiorze Polski, gdyż do miasta napłynęła znaczna liczba urzędników oraz kolonistów. W 1795 r. utworzono w Kaliszu parafię ewangelicko-augsburską, która dwa lata później przejęła kościół pojezuicki. W 1806 r. wraz z nadejściem wojsk napoleońskich liczba ludności protestanckiej Kalisza uległa gwałtownemu zmniejszeniu. Zapewne w 1791 r. cmentarz ogrodzono drewnianym płotem. W 1834 r. teren cmentarza został powiększony. Ok. poł. l. 30. XIX w. przebudowano mur ogrodzeniowy i zapewne wzniesiono bramę z wieżami, która istniała jeszcze w 1853 r. We wschodniej części mur urozmaicono arkadami i zaczęto na nim umieszczać kamienne tablice. Najstarsza z nich pochodzi z 1832 r. W 1840 r. jeszcze cały cmentarz nie był otoczony murem. W tym czasie zbudowano przy cmentarzu budynek z muru pruskiego, w którym przechowywano karawan. W 1853 r. cmentarz posiadał rozplanowanie na rzucie litery „L”, które zachowało się do czasów współczesnych. W l. 1870-1871 przeprowadzono meliorację cmentarza oraz zniwelowano część zbocza wzgórza w związku z nową lokalizacją i budową murowanego domu dla grabarzy z izbą przedpogrzebową, murowanej wozowni-garażu dla karawanu. W 1874 r. ewangelicy stanowili 9,1 % ludności miasta. W 3 ćw. XIX w. wzniesiona została klasycystyczna brama. W trakcie I wojny światowej cmentarz nie uległ zniszczeniu. W l. 30. XX w. cmentarz był zapełniony zwłaszcza w części wschodniej. W tymże czasie otynkowano mur cmentarny od ul. Harcerskiej i Górnośląskiej. W czasie II wojny światowej zabrano z cmentarza metalowe ogrodzenia grobów oraz fragmenty pomników. W l. 40 i 50. XX w. zadbany wcześniej cmentarz zaczął popadać w ruinę. W 1956 r. wykonano remont bramy. W 1977 r. cmentarz został zamknięty. W 2001 r. wykonano nowe tynki na bramie i murze oraz zamieniono drewniane wrota na metalowe.
Opis
Cmentarz ewangelicki, usytuowany jest na wyniesieniu terenu, przy ul. Harcerskiej i Górnośląskiej 8, nieopodal Rogatki i sąsiaduje z cmentarzem rzymsko-katolickim. Po przeciwnej stronie ul. Górnośląskiej znajduje się cmentarz prawosławny. Główna brama na cmentarz, poprzedzona monumentalnymi schodami, prowadzi od strony ul. Harcerskiej od pn.-wsch. Cmentarz założony na planie wieloboku zbliżonego do dużej litery „L” , zajmuje powierzchnię 0,82 ha. Jego obszar podzielono na prostokątne kwatery z krzyżującymi się pod kątem prostym alejkami. Cmentarza ogrodzony jest ceglanym otynkowanym murem Na cmentarzu zachowany bogaty drzewostan składający się z wiązów, dębów, jesionów oraz kasztanowców.
Klasycystyczna brama z 3 ćw. XIX w. wzniesiona zapewne w miejscu poprzedniej. Środkowa część z bramą zwieńczona niskim, trójkątnym szczytem, wydzielonym od dołu masywnym kostkowym gzymsem. Obecną formę brama przybrała zapewne na skutek remontów. Po ostatnim, na pocz. XXI w. umieszczono na niej napis: „Cmentarz ewangelicki, A.D. 1689 i nieco niżej Luterska Górka” Stanowi on nawiązanie do pierwszego ewangelickiego cmentarza powstałego w Kaliszu. Po bokach głównej bramy znajdują się dwie niższe furty.
Na cmentarzu zachowały się mimo zniszczeń i upływu czasu liczne płyty nagrobne oraz grobowce z XIX oraz 1 poł. XX w. Najstarszymi są kamienne tablice z lat 20-50. XIX w. umieszczone na murze cmentarnym. W pd.-wsch. części oraz przy murze zachowały się liczne grobowce przyścienne z 2 poł. XIX oraz z 1 poł. XX w. Część z nich ma wspólną komorę z grobowcami z cmentarza rzymsko-katolickiego. Grobowce w większości eklektyczne, neogotyckie lub neoklasycystyczne. Już w pobliżu bramy usytuowany jest jeden z najstarszych, klasycystyczny pomnik poświęcony Wojciechowi Bożymirowi Greffenowi z l. 1817-20, byłemu pułkownikowi wojsk polskich, uczestnikowi kampanii w latach 1792, 1794 oraz 1809. Pomnik mimo zniszczeń i niefortunnych zabiegów konserwatorskich przedstawia się imponująco. Bogate gzymsy i bordiury z motywem liści laurowych i liści akantu ujmują prostopadłościenny cokół ustawiony na trzystopniowej podstawie. Najbogatszy wystrój posiada obelisk, niegdyś zwieńczony poduszką z insygniami wojskowymi. Na frontowej jego ścianie znajduje się płaskorzeźba kobiety ubranej w antyczny strój klęczącej pod krzyżem. Na bocznych ścianach skrzyżowane lance i wieniec chwały z szarfą, a od frontu tarczę herbową z labrami. Na narożach zachowały się pozostałości stiukowych rzeźb hełmów kirasjerskich. Wśród wielu kamiennych, neoklasycystycznych płyt nagrobnych wyróżnia się miejsce pochówku pierwszego pastora kaliskiej parafii ewangelicko-augsburskiej Carla Friedricha Herzberga zm. w 1812 r. i jego żony Henrietty. Niezwykle wartościowym jest klasycystyczny nagrobek z piaskowca zwieńczony rzeźbioną urną na postumencie, którego boki mieszczą medaliony z inskrypcjami. Spoczywają pod nim pochodzący z Kobylina mistrz kotlarski Samuel Krause (zm. w 1820 r.) i jego żona Charlotte. Przy murze od strony ul. Górnośląskiej znajdują się trzy przyścienne grobowce z pocz. XX w., w których pochowano członków rodziny Hemplów, przybyłych z Czech, założycieli fabryki haftów i koronek klockowych. W narożniku pd.-wsch. cmentarza, w komorze grobowej zwieńczonej wysokim kamiennym krzyżem pochowano długoletniego pastora kaliskiej parafii Ernsta Johanna Augusta von Modla (pastorem był w l. 1821-1860). Obok spoczęła jego żona Friederike z d. Schneider. Przy murze rozgraniczającym cmentarz ewangelicki od rzymsko-katolickiego pochowano m. in. budowniczego fortepianów Fryderyka Hinza (zm. 1890). Od poł. lat 50. XIX w. miał przy ul. Stanisława prywatną wytwórnię fortepianów, a od 1884 r. przy ul. Rybnej wyrabiał także fisharmonie. Na cmentarzu spoczywają członkowie rodziny Nestrypke, którzy zajmowali się m. in. projektowaniem parków (Marchwacz, Kalisz), byli architektami (budowa nowej cerkwi w Kaliszu). Przy murze cmentarnym pochowano niezwykle szanowanych w XIX w. dwóch lekarzy kaliskich Sturmów. Nekropolia w Kaliszu to również miejsce pochówku przemysłowców kaliskich. W 1915 r. wzniesiono Grób rodziny Arnolda Fibigera, założycieli fabryki fortepianów (po II wojnie znanej jako Fabryka Fortepianów i Pianin „Calisia”). Imponująco przedstawia się klasycystyczna kaplica grobowa Rephanów, założycieli w 1815 r. w Kaliszu manufaktury sukienniczej, która z czasem stała się największą w województwie. Kaplica powstała w l. 30. XIX w. Jej tynkowane elewacje artykułowane są pseudoarkadami z zaznaczonymi impostami i profilowanymi archiwoltami. Wystrój dopełnia belkowanie z fryzem tryglifowym i profilowany gzyms wieńczący, a na el. frontowej dekoracja sztukatorska. W l. 70. XX w. rozebrano malowniczą kopułę, która wieńczyła kaplicę i zastąpiono ją niskim dachem dwuspadowym. Teren przed kaplicą otoczony metalową, ażurową balustradą kryje podziemną kryptę grobową, w której znajdowało się w 2006 r. 17 sarkofagów i trumien. Obecnie kaplica Rephanów pełni również funkcję składowiska cenniejszych elementów ze zniszczonych nagrobków.
Zabytek dostępny.
oprac. Teresa Palacz, OT NID w Poznaniu, 30-12-2015 r.
Bibliografia
- Małyszko St., Zabytkowe cmentarze przy rogatce w Kaliszu, s.87-147, Kalisz 2012.
- Anders P., Kalisz, Ostrów Wlkp. i okolice, Poznań 1986.
- Małyszko St., Cmentarze przy rogatce (w:) „Spotkania z zabytkami” Nr 6, s. 26-27, 2003.
- Parafia ewangelicko-augsburska w Kaliszu. Materiały do dziejów, Lisiecka M., Walczak K. (oprac.), Kalisz 1995.
- Dziedzictwo przemysłowe Kalisza i regionu, Krokos Tadeusz (red.), wyd. PTH Oddział w Kaliszu, Kalisz 2003.
Źródła:
https://calisia.pl/z-luterskiej-gorki,37335
https://www.muzeumwkaliszu.pl/historia-przemyslu-muzycznego-w-kaliszu.html
https://www.kalisz.pl/dla-turysty/zabytki/ludzie/rodzina-fibigerow,912
https://www.info.kalisz.pl/biograf/cmentarz_ewan.htm
Dane obiektu zostały uzupełnione przez użytkownika Waldemar Rusek Rusek.
Rodzaj: cmentarz ewangelicki
Forma ochrony: Rejestr zabytków
Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_30_CM.16353
Zobacz także w najbliższej okolicy
6 obiektów
-
Dodaj do ulubionych Przejdź do podstrony obiektu cmentarz rzymskokatolickiOpracowane przez NIDKaliszcmentarz rzymskokatolicki
-
Dodaj do ulubionych Przejdź do podstrony obiektu grobowiec rodziny Kindlerów i ThomméeDane użytkownikówKaliszGórnośląskagrobowiec rodziny Kindlerów i Thommée
-
Dodaj do ulubionych Przejdź do podstrony obiektu kaplica grobowa rodziny KaczorowskichKaliszGórnośląskakaplica grobowa rodziny Kaczorowskich
-
Dodaj do ulubionych Przejdź do podstrony obiektu kaplica grobowa rodziny Przeuskich i ZałuskowskichKaliszGórnośląskakaplica grobowa rodziny Przeuskich i Załuskowskich
-
Dodaj do ulubionych Przejdź do podstrony obiektu kaplica grobowa Tadeusza ZakrzewskiegoKaliszGórnośląskakaplica grobowa Tadeusza Zakrzewskiego
-
Dodaj do ulubionych Przejdź do podstrony obiektu kaplica grobowa rodziny Repphanów, ob. przedpogrzebowaKaliszHarcerskakaplica grobowa rodziny Repphanów, ob. przedpogrzebowa
6Pokaż wszystkie