Obok kościoła franciszkańskiego i pw. św. Mikołaja należy do najstarszych kościołów miasta. Papież Jan Paweł II w 1978 roku nadał jej godność Bazyliki Mniejszej. Wśród licznych kaliskich świątyń wyróżnia się architektonicznym pięknem oraz monumentalnością. Od XIII wieku związana z miastem, miejsce kultu św. Rodziny. Ponadto kaliska bazylika jest najważniejszym w Polsce ośrodkiem kultu św. Józefa, patrona rodzin.

Historia

Pierwsza gotycka świątynia powstała przed 1359 roku dzięki fundacji arcybiskupa Jarosława Bogorii Skotnickiego, chociaż należy przypuszczać że rozpoczęto jej budowę znacznie wcześniej. To dzięki fundacjom arcybiskupa powstały m.in. nowa gotycka katedra w Gnieźnie, kolegiata i zamek w Uniejowie. W 1583 roku remont starego pałacu biskupiego i przekazanie go jezuitom. W 1609 r. spłonęły więźby i dach na kościele. W 1783 roku nastąpiła katastrofa budowlana na skutek nieudolnej rozbiórki dawnego dworu arcybiskupiego i innych zabudowań jezuickich przyległych do kościoła. Runęła południowa nawa wraz z kaplicami oraz fasada. Nienaruszone pozostały prezbiterium i zakrystia. W latach 1790-1792 odbudowa i przedłużenie kościoła o jedno przęsło w modnym wówczas stylu późnobarokowym. Dotyczy to przede wszystkim wieży i dekoracji wnętrza. Budowniczy obiektu nieznany. W podobnej formie powstały w tym samy czasie kościoły, pokolegiacki w Choczu oraz parafialne w Błaszkach i Tursku (prawdopodobnie dzieło tych samych twórców). Na przedłużeniu nawy południowej wybudowano kaplicę św. Józefa, ozdobioną w 1831 r. malowidłami. Dobudowanie do kościoła wieży. Ok. 1820 roku wzniesiono przy kościele klasycystyczną dzwonnicę (proj. Sylwester Szpilowski). W latach 1925-1926 - odbudowa wieży kościoła po zniszczeniach miasta w Kalisza w 1914 roku (proj. arch. W. Wardęski). W 1948 r. rekonstrukcja zniszczonego w 1945 roku hełmu wieży.

Opis

Kalisz - najstarsze miasto w Polsce, ujęte w dziele Ptolemeusza, z poł. II w., usytuowane na wsch. skraju Wysoczyny Kaliskiej nad rzeką Prosną. Pierwsze ślady osadnictwa w tym miejscu pochodzą z VIII w. p.n.e. Pierwszy gród na Zawodziu powstał w X wieku. Przez Kalisz prowadził słynny szlak bursztynowy. Lokacji nowego Kalisza na obecnym miejscu dokonał książę Bolesław Pobożny ok. 1257 roku. Miasto powstałe na skrzyżowaniu ważnych szlaków komunikacyjnych było zawsze po Poznaniu drugim co do wielkości i znaczenia ośrodkiem w Wielkopolsce. To tu m.in. w 1343 roku Kazimierz Wielki zawarł „wieczysty” pokój z Krzyżakami. Po 1793 roku znalazło się w zaborze pruskim, a od 1815 w rosyjskim, wówczas było siedzibą guberni. W XIX wieku w Kaliszu nastąpił rozwój przemysłu włókienniczego. Zniszczone w dużym stopniu na pocz. I wojny światowej, podniosło się z ruin w okresie międzywojennym. Z Kalisza pochodzili m. in. poeta Adam Asnyk, grafik i rysownik Tadeusz Kulisiewicz, podróżnik Stefan Szolc-Rogoziński, prezydent Polski Stanisław Wojciechowski.

W 1359 roku kościół NMP w Kaliszu zyskał godność kolegiaty i formalnie stał się siedzibą kapituły i archidiakona. Arcybiskup Bogoria Skotnicki pobudował obok kościoła swój dwór, który dostawiono do frontowego szczytu kolegiaty w ten sposób, że z jego ganku można było wejść bezpośrednio na chór kościoła. Arcybiskup zamieszkiwał dwór przy kolegiacie od 1374 roku, aż do swej śmierci (1376). Konsekracja kościoła miała miejsce dopiero w 1445 r.

Obecny kościół późnobarokowy z gotyckim prezbiterium i zakrystią. Prezbiterium zwrócone jest na północny-wschód. Świątynia murowana, otynkowana, o korpusie trzynawowym i formie bazyliki z czworoboczną wieżą w fasadzie. Nawa na rzucie prostokąta, czteroprzęsłowa, pierwotna gotycka była na rzucie zbliżonym do kwadratu, prezbiterium nieco węższe od nawy głównej, dwuprzęsłowe zamknięte ścianą prostą. Na przedłużeniu nawy północnej zakrystia, a południowej ośmioboczna kaplica św. Józefa. W dolnej partii wieży usytuowana kruchta. W podziemiu Kaplicy Wdzięczności i Męczeństwa można obejrzeć zachowane fragmenty gotyckich murów fundamentowych pierwotnej zachodniej fasady kościoła, co jest dowodem na przedłużenie kościoła po odbudowie w latach 1790-1792. Fasada kościoła, zachodnia opilastrowana na narożach z wolutowymi spływami, z wysuniętym ryzalitem na osi. Otwory okienne prostokątne, zamknięte łukiem półpełnym. W półszczytach naw bocznych są okienka owalne. Zewnętrzne drzwi główne dwuskrzydłowe, pseudopłycinowe z dekoracją, datowane na 1790 r. Sklepienia w nawie głównej są kolebkowe na gurtach spływające na głowice pilastrów, w nawach bocznych żaglaste na gurtach. W prezbiterium późnogotyckie sklepienie gwiaździste z dwoma zwornikami i wspornikami, w zakrystii kolebkowo-krzyżowe. Kaplica św. Józefa nakryta czterodzielną kopułką na gurtach ozdobiona polichromią z 1831 r., scenami ze Starego Testamentu. Ołtarze boczne i w kaplicy św. Józefa oraz ambona i prospekt organowy, ławki mają ornamentykę późnobarokową i rokokową. Największym skarbem bazyliki kaliskiej jest obraz Świętej Rodziny, malowany na płótnie, uznawany za cudowny od końca XVIII wieku, kiedy to został ozdobiony papieskimi koronami. Swoją wielkością (1,5x2,5 m) i symboliką przedstawiającą Św. Rodzinę na tle panoramy typowego polskiego miasta budził zachwyt i zdumienie. Nad postaciami unosi się gołębica symbolizująca Ducha Świętego i Bóg Ojciec z szeroko rozpostartymi ramionami oraz napis: "Idźcie do Józefa". Jak należy się domyślać, na obrazie tym umieszczono scenę powrotu dwunastoletniego Jezusa z Matką Boską i Świętym Józefem z Jerozolimy do Nazaretu. Bogate wyposażenie świątyni prezentowane jest w kościelnym skarbcu.

Obiekt dostępny dla zwiedzających. Możliwość zwiedzania po wcześniejszym uzgodnieniu. Bliższe informacje na temat parafii oraz godziny Mszy Św. są podane na stronie internetowej diecezji kaliskiej: www.diecezja.kalisz.pl

Oprac. Teresa Palacz, OT NID w Poznaniu, 15.10.2014 r.