Historia

Cmentarz żydowski w Józefowie został założony ok. poł. XVIII w. na pd. od synagogi, wśród pół, w sąsiedztwie kamieniołomu. W 1848 r. powiększono go o przylegające od wsch. grunty. Ogrodzony był kamiennym murem z bramą, od której wzdłuż osi cmentarza, biegła droga do bóżnicy. Macewy wykonywane były z kamienia z pobliskiego kamieniołomu przez miejscowy warsztat. Wśród zachowanych najstarsza pochodzi z 1762 r., a najwięcej z lat 1907-1940. Podczas II wojny światowej Niemcy zdewastowali teren cmentarza. Nagrobki używali do budowy dróg. Po wojnie miejscowa ludność wykorzystywała je do celów budowlanych. Obecnie zachowało się ok. 380 macew. W 2012 r. z inicjatywą ratowania kirkuta wyszła grupa wolontariuszy z Niemiec, której partnerami była Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego, Akcja Znaku Pokuty - Służba dla Pokoju i Urząd Miasta Józefowa.

Opis

Kirkut znajduje się na pd. - zach. od miastem, w pobliżu ul. Kamiennej. Zlokalizowany na zboczu wzgórza, sąsiaduje od pd. z kamieniołomem, a z pozostałych stron z łąkami. Zajmuje prostokątny teren o powierzchni ok. 1 ha, wydzielony z trzech stron niewielkim żywopłotem (który zastąpił zabytkowy kamienny mur i współczesny płot z żerdzi) w większości pokryty darnią, częściowo (głównie od pd.) porośnięty drzewami. Obecnie istnieje ok. 380 nagrobków w formie kamiennych płyt o zróżnicowanym stanie zachowania, usytuowanych w większości pionowo (część przewrócona lub w formie zgrupowanych fragmentów) w rzędach na osi pn.- pd. Wśród nich istnieje podział na strefy nagrobków mężczyzn i kobiet oraz groby dziecięce. Wykonane są z miejscowego piaskowca. Zwrócone awersem w kierunku zachodnim (co odbiega od tradycyjnego ustawienia na wsch.). Najstarsze nagrobki położone są po zach. stronie. W tej części zachowała się niewielka w stosunku do obszaru ilość płyt. W części nowszej pozostała dość znaczna ilość wzdłuż zachodniej krawędzi cmentarza. Na najstarszej macewie widnieje data 1762, a na najmłodszym 1940. Mimo, że stele we wsch. części cmentarza są powalone (niewykluczone, że na skutek osuwania się stromego zbocza), jednak zapewne pozostają w pierwotnym układzie względem siebie. Macewy zakomponowane są według tradycyjnego schematu na motywie portalu. Niektóre mają głęboką wnęką arkady i wysunięte półkolumienki lub pilastry. Występują także zupełnie schematycznych rozwiązania z płytkim rytem. Zwieńczenia płyt są półokrągłe, proste, odcinkowe lub wieloboczne. Część (zapewne starszych) macew charakteryzuje zróżnicowana kompozycja oraz różnorodność rozwiązań ornamentalnych. Są ciekawe ze względu na archaiczny charakter reliefów. Posiadają najczęściej zwieńczenia prostokątne i wypukłe litery. Przeważa ornament geometryczny w postaci prostych układów trójkątów bądź półkoli, rozet, gwiazd, ornament plecionkowy i roślinny w formie wieńców, kielichów kwiatowych lub palmet. Wśród części młodszych macew przeważa ornamentyka o funkcji symbolicznej - dłonie kapłanów w geście błogosławieństwa, szafy z księgami, złamane drzewa. Zachowały się też ślady polichromii. Macewy pokryte są inskrypcjami. Wszystkie teksty epitafijne napisane literami hebrajskimi, jednak nie wszystkie w języku hebrajskim. Występuje również język jidysz oraz transliteracja hebrajska nazw polskich. W nowszej części cmentarza, leży stela bez obramienia i przyczółka (zwieńczenie być może zostało zniszczone). Jest to nagrobek zniszczonej Tory z ciekawym epigrafem, który stanowi bardzo rzadkie świadectwo zwyczaju religijnego. Zwoje prawdopodobnie spłonęły w pomieszczeniu małej modlitewni, a następnie zachowane fragmenty zostały pogrzebane na kirkucie obok szczątków ludzkich.

Obiekt dostępny przez cały rok.

Oprac. Anna Sikora-Terlecka, OT NID w Lublinie, 21.11.2014 r.