Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

historyczny układ miasta - Zabytek.pl

historyczny układ miasta


układ przestrzenny 1738 r. Jedwabne

Adres
Jedwabne

Lokalizacja
woj. podlaskie, pow. łomżyński, gm. Jedwabne - miasto

Układ przestrzenny Jedwabnego należy do typu miejskiego założenia z pocz.XVIII w.powstałego w wyniku regulacji rozplanowania wsi powstałej ok.

1410-25, odnajdujemy w nim wiele elementów charakterystycznych dla założeń urbanistycznych doby oświecenia.

Historia

Jedwabne powstało podczas kolonizacji pn.- wsch. Mazowsza na pocz. XV w. u źródeł rzeczki Wiźnicy, u zbiegu dróg z Wizny do Kolna oraz z Wizny do Szczuczyna i Grajewa. Wieś pierwotnie rozciągała się wzdłuż obecnej ulicy Przytulskiej i Wesołej. Należała m.in. do Jana Bylicy, w k. XVIII w. do Jana Jedwabińskiego, Antoniego Rostkowskiego, w 1766 r. do Stanisława Rembielińskiego (założył on pierwsze manufaktury włókiennicze w Jedwabnem). Na pocz. XVIII w. wsi nadano prawa miejskie. W tym czasie zaczął kształtować się miejski układ przestrzenny (m. in. wytyczono rynek). W owym czasie feudałowie korzystali coraz częściej z usług architektów, by zakładanym i przebudowywanym miastom nadać formy regularnych układów przestrzennych o kompozycji nacechowanej ładem architektonicznym. Przypuszczalnie bezpośrednio po 1736 r. wytyczono nowy, większy rynek, w którego pn. pierzei stanął nowy, zwrócony fasadą na pd. drewniany kościół (pierwszy kościół z 1466 r., wzmiankowany w 1577 roku). Pierwotny kościół był zapewne orientowany, a więc zwrócony fasadą do starego rynku, który teraz połączono z nowym, o czym świadczy wychodzący z pn.- zach. narożnika nowego rynku niewielki zaułek. Z narożników rynku wybiegały ulice: z pn. -wsch. ul. Przestrzelska, z pd.- zach. ul. Łomżyńska z pd.- wsch. narożnika wybiegał trakt do Wizny (ob. ul. Wojska Polskiego), a także ul. Dworna łącząca dwór z miastem i wsią. Na pd. od miasta (dzisiaj w jego granicach) rozciągały się zabudowania dworskie i folwarczne właścicieli Jedwabnego, gdzie pod koniec XVIII w. wybudowano murowany dwór, następnie przebudowany w XIX w. przez Henryka Marconiego. Oprawę dworu stanowiło założenie parkowo-ogrodowe. Oprócz kościoła i dworu wyraźny akcent urbanistyczny stanowiła wybudowana w 2. poł. XVIII w. okazała synagoga zlokalizowana zapewne na zach. od rynku przy obecnej ul. Szkolnej. W XIX w. w związku z powstawaniem tu zakładów przemysłowych znacznie wzrosła liczba mieszkańców, a co za tym idzie również budynków, w tym murowanych, które zaczęły wypierać zabudowę drewnianą. Dotyczyło to w szczególności pierzei rynkowych, które obudowano murowanymi, parterowymi domami. W środku rynku stanęła murowana austeria zniszczona w czasie ostatniej wojny. Na pocz. XX w. powstała ul. Buczka wychodząca z pn.- zach. narożnika rynku, nieco później ul. Sadowa, biegnąca równolegle do wsch. pierzei rynku. I wojna światowa znacznie zniszczyła zabudowę miasta (obiekty sakralne i większość domów). W okresie międzywojennym następowała żywiołowa odbudowa i znaczne zmiany w układzie przestrzennym. Po stronie wsch. rynku powstały ulice tworzące regularny szachownicowy układ. W tym czasie wybudowano też nowy murowany kościół. II wojna światowa zniszczyła zabudowę w około 10%. Po 1945 r. miasto zaczęło się rozwijać w kierunku południowym. Powstały wówczas ulice: Spółdzielcza, Piękna oraz Żwirki i Wigury, wybiegająca z pd.- zach. narożnika rynku i stanowiąca nowe połączenie rynku z dworem. W latach 70. XX w. na pn. powstała dzielnica przemysłowo-składowa, a w centrum mieszkaniowa. Trzy historyczne ośrodki osadnicze: wieś, folwark i miasto tworzą ob. jeden organizm miejski.

Opis

Rynek ma kształt zbliżony do prostokąta ułożonego dłuższym bokiem wzdłuż osi pn.-pd. Z narożników rynku (obecnie Plac Papieża Jana Pawła II) wychodzą cztery główne ulice: Poświętna (wychodząca z pn.-zach. narożnika, powstała w k. XIX w. jako droga jurydyki kościelnej), Wojska Polskiego, Żwirki i Wigury, Łomżyńska oraz Stary Rynek (wzdłuż pn. pierzei stanowi ona pozostałość po placu targowym z XVII wieku). Ulica Żwirki i Wigury komunikuje miasto z zespołem dworskim, bez wyraźnych powiązań przestrzennych. Architektoniczną dominantę stanowi neobarokowy kościół par. pw. św. Jakuba. Na pn.-wsch. od miasta znajdują się: cmentarz katolicki po zach. stronie ul. Cmentarnej, żydowski po pn. stronie ul. I. Krasickiego oraz mogiła-pomnik pomordowanych w czasie II wojny światowej Żydów po pd. stronie ul. I. Krasickiego. W obrębie d. rynku urządzono park miejski. Regularna zabudowa usytuowana jest w proporcjonalnych kwartałach, ulice w większości przecinają się pod kątem prostym. Zachowana historyczna zabudowa centrum miasta pochodzi z 2. poł. XIX w. i posiada cechy tradycyjnego budownictwa małomiasteczkowego.

Obiekt dostępny dla zwiedzających.

Oprac. Tomasz Rogala, OT NID w Białymstoku, 30-11-2015 r.