Najcenniejszym jego elementem jest, wielokrotnie przekształcana, późnoromańska świątynia pw. bł. Wincentego Kadłubka, Biskupa i Wyznawcy. Wybitnymi walorami architektonicznymi odznaczają się jej późnobarokowa „fasada transeptowa” z dwoma kaplicami bocznymi i wspaniała „ślepa fasada”, do których zaprojektowania zaangażowano wybitnych architektów obeznanych z ówczesną architekturą czeską i śląską. Nie mniej interesujące są pozostałości wcześniejszego, unikatowego pod względem przestrzennym, kościoła pw. św. Andrzeja z przeł. XI/XII w., którego relikty znajdują się w zach. części cysterskiej bazyliki. Niezwykle cennym są również wystrój i wyposażenie kościoła z XIII-XIX w., szczególnie godnym uwagi jest bogata, późnobarokowa polichromia wypełniająca wnętrze świątyni, autorstwa uznanego malarza Andrzeja Radwańskiego oraz zespół późnobarokowych ołtarzy z lat 30 i 60. XVIII wieku. Z dawnego claustrum zachowały się dwa późnogotyckie skrzydła klasztorne z ciągiem krużganków, w których podziwiać można relikty kamieniarki oraz polichromii renesansowych. Wartym odnotowania jest także ciekawa pod względem architektonicznym późnobarokowa dzwonnica, która należy do najcenniejszych obiektów tego typu w pn. Małopolsce. W jej wnętrzu podziwiać można aż cztery dzwony, w tym dwa z lat 1767-68 (aut. Ernsta Fridricha Kocha z Gdańska). Warto również podkreślić, iż ten kościół jest ważnym miejscem pielgrzymkowym w diecezji kieleckiej, ponieważ w jego wnętrzu przechowywane są słynące łaskami relikwie bł. Wincentego Kadłubka, słynnego kronikarza i biskupa krakowskiego.

Historia

Przebieg procesu fundacyjnego cysterskiego opactwa w Brzeźnicy, bo tak wówczas nazywał się Jędrzejów, pozostaje niejasny. Przyjmuje się, iż ok. 1140 r. bracia z rodu Gryfitów- ks. Jan, późniejszy abp gnieźnieński i Klemens rozpoczęli starania o sprowadzenie zakonników z Burgundii, na co zgodę udzielił bp krakowski Radogost. W 1147 r. miejsce fundacji wizytował cysters Achard, wysłannik Kapituły Generalnej tego zgromadzenia, najpewniej również wówczas dokonał wstępnego rozplanowania opactwa. W 1149 r. przybyli tu jego współbracia z Morimond, co bywa uznawane za datę założenia klasztoru. Gryfici dali im do użytku rodowy kościół par. pw. św. Andrzeja, wymurowany do r. 1118. Formalnie ukonstytuował konwent dokument fundacyjny abpa Jana, wydany w 1153 roku. W 1168 r. miała miejsce konsekracja rozbudowanej świątyni pw. św. Wojciecha i Najświętszej Marii Panny (patronki zakonu cysterskiego), przy okazji której znacząco wzbogacono uposażenie klasztoru o nowe nadania abpa Jana, bpa krakowskiego Gedki oraz książąt Mieszka i Kazimierza Sprawiedliwego. Obecną świątynię budowano etapami wg planu sprowadzonego z Morimond. Najpewniej pierwszy z nich ukończono w 1210 r., skoro tego roku została konsekrowana przez bpa krakowskiego Wincentego Kadłubka. Przypuszcza się, iż istniejąca wówczas budowla składała się prezbiterium, transeptu z kaplicami bliźnim i mury korpusu nawowego, do których dostawiono wieżę z przedcysterskiego kościoła. Wiele wskazuje, iż równocześnie wystawiono kapitularz. Istotne z punktu widzenia historii tego miejsca było zamieszkanie w nim Wincentego Kadłubka, po rezygnacji w 1218 r. z biskupstwa krakowskiego. Ten wybitny mąż stanu i historyk zmarł tu w 1123 r., w opinii świętości, a jego ciało złożono do krypty jędrzejowskiego kościoła. Niedługo po tym, bo w latach 1228-1234 książę Konrad Mazowiecki inkastelował opactwo i umieścił w nim swe wojska. Kolejne prace budowlane przy zespole miały miejsce w końcu XIII w., kiedy wzniesiono tu skrzydło pd. i piętrowy refektarz. Pełny program architektoniczny uzyskało po 1448 r. staraniem opata Mikołaja Odrowąża z Rembieszyc (1448-1496). Z jego inicjatywy opactwo zostało gruntownie przebudowane i rozbudowane. Wystawiono wówczas skrzydło zach. z przyległym doń dużym domem opackim (ukończonym do 1475 r.), krużganki, przekształcono kościół i zmodernizowano jego wyposażenie, a także wystrój kamieniarski. W 1633 r. cystersi podjęli starania o beatyfikację Wincentego Kadłubka, w tym celu jego szczątki zostały przeniesione do ołtarza bocznego, a rok później synod warszawski zwrócił się do Stolicy Apostolskiej z wnioskiem o jego kanonizację. Wbrew oczekiwaniom, procedura nie została szybko zakończona i utkwiła w Kurii Rzymskiej na kolejne dziesięciolecia. Pamiętnym zdarzeniem w dziejach klasztoru był pożar z 1726 r., w wyniku którego duża jego część została poważnie uszkodzona. Tegoż roku do kierowania jego odbudową mianowano nowego przeora Antoniego Wojciecha Ziemnickiego. Był on osobą nietuzinkową, o rozległych, również zagranicznych, znajomościach (często odwiedzał habsburski Śląsk i Czechy). Przytoczenie tych cech duchownego pozwala zrozumieć kluczowe dla tych działań artystycznych okoliczności. Głównym przedmiotem jego troski była bardzo zniszczona świątynia. Prace przy niej przeprowadzono w latach 1728-1769 w kilku etapach. Objęły one wykonanie nowych dachów, sklepień, wystroju (polichromie aut. A. Radwańskiego 1734-39) i wyposażenie (ołtarze z 1728-39 wykonali artyści ze Śląska i Moraw, a ołtarz bł. Wincentego, rzeźby stiukowe na pozostałych nastawach oraz kamieniarkę zewnętrzną w fasadzie Wojciech Rojowski z warsztatem). Wówczas również do kościoła dobudowano „fasadę transeptową” ujętą dwoma kaplicami kopułowymi (1733-1742) i „ślepą” fasadę wsch. (1751-54), które projektowali wybitni architekci obeznanie w budownictwie śląski i czeskim. Równolegle do tych prac wystawiony dwie bramy (1740 r.), dzwonnicę (ok. 1755 r.), a także modernizowano pałac opackim i ogród (lata 40.-50. XVIII w.). Część przeprowadzono w związku ze spodziewaną beatyfikacją Wincentego Kadłubka, na co Stolica Apostolska zgodziła się dopiero w 1764 roku. Uroczystości jędrzejowskiej z tej okazji odbyły się rok później. Kolejne remonty opactwie były związane z jego pożarem w 1800 r. (ogień uszkodził kościół, zabudowania klasztorne, w tym bibliotekę). Cystersi jednak nie zdołali naprawić wszystkich strat, spowodowanych przez wspomnianą pożogę, bo w 1819 r. władze carskie nakazały kasatę ich klasztoru. Początkowo znaczna liczba zakonników została na miejscu i opiekowała się kościołem, a za zgodą władz mogła mieszkać w pałacu opata. Analiza źródeł z kolejnych dziesięcioleci jednoznacznie wskazuje, iż administracja lokalna nie chciała partycypować w utrzymaniu ogromnego założenia (w 1831 r. zostało uszkodzone w czasie walk powstańczych), a pozostali przy życiu cystersi główną swą uwagę kierowali tylko w stronę świątyni i opatówki. Właśnie z zabiegami tych mnichów należy wiązać remont wspomnianych dwóch obiektów w latach 1839-43. Niekorzystne zmiany w stanie d. opactwa próbowali odwrócić reformaci rezydujący tu w latach 1856-1870. Po jego opuszczeniu przez zakonników, ogrody warzywne i owocowe wydzierżawiono, a w 1872 r. w klasztorze władze rosyjskie umieściły seminarium nauczycielskie dla mężczyzn. W związku z tym wyremontowano część zach. i pd. konwentu, a rozebrano zniszczone skrzydło wsch. i kapitularz (oprócz zach. ściany). W 1888 r. świątynia stała się filią kościoła par. w Jędrzejowie. W kolejnych dekadach stan techniczny klasztoru sukcesywnie się pogarszał, co spotęgował pożar w 1893 roku. Najpewniej między pocz. XX w. a przed 1913 r. władze rosyjskie nakazały rozbiórkę późnoromańskiego zach. ściany kapitularza i wsch. ściany krużganka. W 1913 za zgodą władz przy świątynie pocysterskiej powołał bp kielecki Augustyn Łosiński osobną parafię pw. bł. Wincentego Kadłubka. W 1914 r. wojska austriackie ostrzelały założenie, zniszczyły część dachów na klasztorze i kościele (w tym dwa hełmy wież w fasadzie wsch.) Niemal natychmiast zabezpieczono obiekty. Nowe hełmy wież kościelnych wyniesiono około 1919 r. wg proj. Franciszka Mączyńskiego. W latach 1924-28 miało miejsce skomplikowane zabezpieczenie, grożącej zawaleniem, „ślepej” fasady. W 1940 r. spalono gmach tzw. opatówki. W 1945 r. bp kielecki Czesław Kaczmarek zgodził się, by cystersi ze Szczyrzyca objęli założenie klasztorne. Od tego momentu rozpoczęli długotrwały proces konserwacji i renowacji zabudowań; pierwszy etap trwał od 1946 do 1952 r., w 1947 r. rozebrano dom opata. Sześć lat później, prymas Stefan Wyszyński nadał mu status konwentu. Najpewniej w związku z tym, już w latach 50.-60. XX w. przeprowadzono renowację skrzydła południowego. W 1968 r. wykonano prace archeologiczne na terenie zabytkowego ogrodu cysterskiego i w pobliżu otaczającego go muru od strony wschodniej. W 1970 r. poddano konserwacji dzwonnicę, a w latach 1984-89 skrzydło zachodnie. W 1989 r. jędrzejowski klasztor ponownie uzyskał godność opactwa. Niedługo po tym wydarzeniu, bo w 1992 r. odkryto relikty, zburzonych w 1913 r., zabudowań klasztornych, co zapoczątkowało prace archeologiczne przy założeniu trwające, z niewielkimi przerwami, do dziś. W ich wyniku odsłonięto relikty skrzydła wsch., kapitularz z trzema bazami kolumn i fragm. posadzki, piwnicę pod refektarzem skrzydła pd. Równocześnie rozpoczęto długotrwały proces budowlano-konserwatorski w obrębie zabudowań klasztornych, połączony z badaniami architektonicznymi i pracami restauratorskimi, który trwa do chwili obecnej. W 1997 r. zapoczątkowano analogiczne działania przy świątyni, jej wystroju i wyposażeniu, te jednak z powodu wysokich kosztów nie zostały do dziś ukończone. W latach 2010-14 dokonano adaptacji dla celów turystycznych poddaszy i części piwnic klasztornych klasztornych. W 2018 r. rozpoczęto remont dzwonnicy i bramy głównej oraz konserwacji kaplicy bł. Wincentego Kadłubka.

Opis

Opactwo cystersów położone jest na pn.- zach. obrzeżach Jędrzejowa; zajmuje rozległą, nieregularną działkę, graniczącą od zach. i pn. z łąkami i polami uprawnymi, a od wsch. i pd. ze współczesną zabudową mieszkaniową. Zabytkowy zespół składa się z późnoromańskiego kościoła, późnogotyckiego klasztoru, późnobarokowych dzwonnicy i bramy klasztornej oraz szesnastowiecznych muru z basztką i ogrodu (później przebud.). W jego centrum znajduje się kościół i zachowane skrzydła klasztoru (zach. i w dużej mierze pd.). Po ich pd.-wsch. stronie jest plac przykościelny i teren zieleni urządzonej (d. ogrody warzywne) z pozostałościami układu wodnego (ciek i okresowy staw), zaś po stronie pn.-zach. wytyczono d. park i tereny gospodarcze. Teren ten jest otoczony: od wsch. i pn. pełnym murem (na pn.-zach. fragmencie umieszczono bramy główną i boczną oraz dzwonnicę), a z pozostałych stron ogrodzeniem ażurowym.

Późnoromańska, orientowana świątynia pw. bł. Wincentego Kadłubka, Biskupa i Wyznawcy, z murami kościoła z przeł. XI/XII w., jest trójnawową bazyliką na planie krzyża łacińskiego, z pięcioprzęsłowym korpusem, transeptem i trójprzęsłowym prezbiterium, ujętym po bokach dwiema parami symetrycznych bliźnich kaplic transeptowych, od pd. z barokową, trójprzęsłową zakrystią. Z dwóch stron pn. ramienia transeptu dostawiono dwie późnobarokowe kaplice kopułowe pw. Niepokalanego Poczęcia NMP i bł. Wincentego Kadłubka, a do wsch. ściany prezbiterium późnobarokową, dwuwieżową „ślepą” fasadę. Artystyczny wyraz wnętrzu nadają późnobarokowe polichromie mal. 1734-39 przez Andrzeja Radwańskiego, a także utrzymane w tej stylistyce wyposażenie z lat 30.-60. XVIII w. (w tym zespół ołtarz i wspaniały prospekt organowym z organami wyk. Józefa Sitarskiego w latach 1745-52).

Budynki klasztoru z XIII-XV w. (później przebud.) zostały dostawione od pd. do świątyni. Pierwotnie miały formę czworoboku z wirydarzem w środku, ujętym ciągiem krużganków. Obecnie zachowały się z niego późnogotyckie: piętrowe, częściowo podpiwniczone skrzydła pd. i zach. (przylega do wsch. fasady kościoła) oraz pn. trakt krużganków. Prostokątne skrzydła mają półtoratraktowy układ wnętrz, z niewielkimi różnicami powtórzony zarówno na parterze jak i na piętrze. Budynki wymurowano z cegły i częściowo z kamienia, otynkowano oraz nakryto dachami dwuspadowym (część pd. i zach.) i pulpitowym (część pn.). Wieloosiowe zewnętrzne elewacje skrzydeł są skromne, o podziałach ramowych, a wewnętrzne wzdłuż wirydarza rozczłonkowano wydatnymi szkarpami oraz ostrołukowymi, rozglifionymi otworami okiennymi na parterze. Krużganki sklepiono kolebkowo-krzyżowo, a w refektarzu kolebkowo-krzyżowo na gurtach; w pozostałych pomieszczeniach są sklepienia kolebkowe z lunetami, a na piętrze także stropy płaskie. Wystrój wnętrz budynków sprowadza się jedynie do późnorenesansowych polichromii o motywach roślinnych na sklepieniach w krużgankach pn. skrzydła, reliktów gotyckiej i nowożytnej kamieniarki (m.in. tablicy fundacyjnej apteki cysterskiej z 1712 r, wyk. nieustalony warsztat z Chęcin i epitafium Józefa Zebrzydowskiego z 1710 r.). Ponadto na terenie klasztoru znajdują się fragmenty trzynastowiecznej kamieniarki pozostałej z rozbiórki ze skrzydła wschodniego.

Późnobarokowa dzwonnica znajduje się w ciągu murów ogrodzenia w pobliżu bramy głównej. Jest budowlą dwukondygnacyjną, o kwadratowym planie ze ściętymi narożami, ujętymi jońskimi pilastrami. Wymurowana z cegły, otynkowana, ma kamienne gzymsy, obramienia otworów i pilastry. Nakryta została bogatym, czterodzielnym hełmem ze spływami wolutowymi i z więźbą dachową o układzie czterostolcowo-krzyżowym. Elewacje ma rozczłonkowane gzymsami, otworami w obramieniach z półkolistym wygięciem na osi. Wyposażenie dzwonnicy stanowi zespól czterech dzwonów: dwa z lat 1767-68 wyk. Ernest Friderch Koch z Gdańska i pozostałe z 1929 r. aut. Odlewni Dzwonów K. Schwabe z Białej.

Późnobarokową bramę główną usytuowano w pn. części ogrodzenia. W przyziemiu ma arkadowy otwór wejściowy, ujęty po bokach parą boniowanych pilastrów i zwieńczony belkowaniem. Ponad nim znajduje się dwudzielny wolutowy szczyt z trzema figurami śś. Bernarda, Wojciecha i bł. Wincentego. Wymurowana jest z cegły, częściowo tynkowana, oprócz kamiennego szczytu i detalu architektonicznego od strony zewn. (obecnie lico zewn. pomalowano). Obok niej, w kierunku zach., znajduje się brama boczna. Wystawiona z cegły, otynkowana, o wejściu nakrytym łukiem odcinkowym i z wydatnym gzymsem, powyżej którego na osi jest trójkątny szczyt zwieńczony kulą.

Ogród znajduje się na pn.-zach. od kościoła. Są to relikty ogrodu XVIII w. o układzie kwaterowym, poprzecinanym alejkami (później przekształcony, podzielony na ogród geometryczny i park). Obecnie pokryty w większości trawnikiem, z reliktami dwóch alei i wysokim drzewostanem w części wsch.; pośrodku figura Matki Boskiej z XIX w. w wieńcu tuj. Jego ogrodzenie stanowi od wsch. ceglany mur z narożną basztą w formie półwalca; nakryty jednospadowym daszkiem.

Zabytek dostępny. Możliwość zwiedzania po wcześniejszym uzgodnieniu telefonicznym.

Opr. Łukasz Piotr Młynarski, OT NID w Kielcach, 04-06-2019 r.