Jest również istotnym w diecezji kieleckiej miejscem pielgrzymkowym, ponieważ w jej wnętrzu znajdują się doczesne szczątki bł. Wincentego Kadłubka, słynnego dziejopisarza polskiego. Uważana jest za największy i najwcześniejszy cysterski kościół w grupie małopolskiej. Warto jednak zauważyć, iż po konsekracji w 1210 r. jego korpus ukończono dopiero w późnym średniowieczu. W zach. części obiektu zachowały się niezwykle cenne relikty wcześniejszej świątyni z pocz. XII w. (fragment wieży i fundamenty nawy), która należy do najbardziej oryginalnych budowli dwunastowiecznych w Polsce, a swym planem i detalem nawiązuje do architektury Nadrenii. Wysokimi walorami architektonicznymi cechują się również późnobarokowe „fasada transeptowa” z kaplicami pw. Niepokalanego Poczęcia NMP i św. Wincentego oraz dwuwieżowa „ślepa” fasada. Obie są wybitnymi realizacjami i stanowią ważne przykłady recepcji baroku śląskiego i czeskiego na ziemiach polskich. Podobnie ważne znaczenie dla rodzimej sztuki ma późnobarokowy wystrój i wyposażenie wnętrza kościoła, wykonany w kilku fazach w latach 1728-1769 przez uznanych artystów m.in. polichromie sklepienne malował Andrzej Radwański, a ołtarz św. Wincentego wyrzeźbił Wojciech Rojowski. Na osobną uwagę zasługuje późnobarokowy prospekt organowy z organami, wykonanymi przez organmistrza Józefa Sitarskiego. Wśród innych zabytków zgromadzonych w świątyni warto odnotować czternastowieczny nagrobek Pakosława z Mstyczowa - przykład wyjątkowego w skali kraju, średniowiecznego obiektu funeralnego naśladującego ówczesną produkcję niderlandzką, a także marmurowe epitafia opatów i lavabo z XVII-XVIII (wyk. warsztaty chęcińskie i dębnickie).

Historia

Najpewniej pierwszy, kamienny kościół pw. św. Andrzeja w Brzeźnicy, bo taką wówczas nosił nazwę Jędrzejów, wystawili na przeł. XI/XII w. Gryfici, a konsekrował go bp krakowski Maur, między 1109, a 1118 rokiem. W 1140 r. bracia ks. Jan (późniejszy abp gnieźnieński) i Klemens Gryfici postanowili przekazać go wraz z dziesięcinami cystersom, na co uzyskali pozwolenie bpa krakowskiego Radosta. Przybyli z Morimond zakonnicy objęli świątynię ok. 1149 roku. Można przypuszczać, iż w kolejnych latach mnisi przekształcili jej wnętrze, aby odpowiadała ich regule (rozebrano zach. emporę?). Najpewniej z tym faktem należy zatem wiązać ponowną jej konsekrację w 1168 r., pod nowym wezwaniem Najświętszej Marii Panny i św. Wojciecha. Wkrótce budowla okazała się niewystarczająca dla zamożnego opactwa, dlatego k. XII w. przystąpiono do budowy okazałej, najpewniej wg planu przysłanego z Morimond. Nową świątynię szybko, bo w 1210 r. konsekrował bp krakowski Wincenty Kadłubek. Może to sugerować, że nie wystawiono wszystkich jej części, dlatego współcześnie przyjmuje się, iż w czasie poświęcenia składała się: z prezbiterium transeptu z kaplicami bliźnimi i z nieukończonego korpusu nawowego, do którego przylegała wieża zach. wcześniejszej, przedcysterskiej budowli. Najpewniej w 1448 r., staraniem opata Mikołaja Odrowąża z Rembieszyc (1448-1496), w ciągu kolejnych lat znacząco została przekształcona m. in. z tą fazą należy łączyć wystawienie ostrołukowych arkad w nawach. W tym również czasie wzbogacono wyposażenie kościoła (m. in. w 1487 r. zamówiono polichromowane rzeźby u Wita Stwosza) i wystrój (ślady polichromii i kamieniarka). Ok. 1600 r. wydłużono prezbiterium o dwa przęsła. W 1633 r. cystersi podjęli starania o beatyfikację Wincentego Kadłubka, w tym celu jego szczątki zostały przeniesione do ołtarza bocznego w świątyni. Najpewniej w 1 poł. XVII w. wystawiono nową zakrystię. Wiekopomnym wydarzeniem był pożar budowli w 1726 r., w jego wyniku ogień strawił dachy i wnętrze, zaś osłabione pożogą sklepienia runęły. Niełatwe zadanie pomyślnego przeprowadzenia odbudowy kościoła spadło na, świeżo mianowanego przeora jędrzejowskiego, Andrzeja Wojciecha Ziemnickiego (od 1753 r. opata jędrzejowskiego). Był on osobą wykształconą, o szerokich kontaktach, również zagranicznych (często bywał na Śląsku i w Czechach). Najpewniej płynący z tych podróży zachwyt nad późnobarokową architekturą i sztuką krajów habsburskich, a także dobra znajomość artystów z nich pochodzących działających w Małopolsce, miały kluczowe znaczenie w doborze realizatorów poszczególnych prac w jędrzejowskiej świątyni, a co za tym idzie jej wyrazu artystycznego. Przebiegały one w kilku etapach w latach 1728-69. W pierwszym, w latach 1728-31, wykonano nowe sklepienie i dachy, a także wydłużono prezbiterium. Najpewniej w tym czasie wystawiono również ołtarz główny, za jego autorów uważani są artyści „śląscy” działający na Jasnej Górze (dlatego nawiązuje on swą stylistyką do ołtarza gł. z bazyliki jasnogórskiej). Po czym, w latach 1733-39, nieznani artyści „śląscy” lub „morawscy” wykonali do świątyni sześć ołtarzy bocznych. Prace te krótko zahamował w 1734 r. kolejny pożar. Tegoż samego roku miejscowy malarz Andrzej Radwański rozpoczął prace przy freskach we wnętrzu (nawach gł., bocznych i transepcie), ich program ideowy miał układać przeor A. W. Ziemnicki. W latach 1739-42 wybudowano przy pn. ramieniu transeptu dwie kaplice pw. Niepokalanego Poczęcia NMP i pw. św. Wincentego. Następnie w latach 1745-51 w kościele umieszczono instrument organowy, wykonany przez organmistrza Józefa Sitarskiego. W latach 1751-54 dostawiono do wsch. ściany prezbiterium „ślepą” fasadę. Najpewniej w związku z beatyfikacją w 1764 r. Wincentego Kadłubka wykonano modernizację wystroju i wyposażenia wnętrza świątyni w latach ok. 1764-67. Prace rzeźbiarskie realizował warsztat Wojciecha Rojowskiego (m.in. rzeźby na fasadzie wsch., na części ołtarzy i przede wszystkim ołtarz pw. św. Wincentego), a malarskie - Maciej Rejchan, Wojciech Gromacki i Michał Gasiakiewicz. Ich zakończeniem była konsekracja ośmiu ołtarzy w 1767 roku. W 1800 r. ponownie pożar poważnie uszkodził budowlę. W kolejnych latach prace restauratorskie przy freskach wykonał Wojciech Gutkowski, a przy snycerskim i stolarskim wyposażeniu Jakub i Joachim Korneccy. W 1819 r., w momencie kasaty opactwa, nadal były nieukończone (odnawiano m.in. zakrystię). W 1836 r. w wieżę uderzył piorun. Konieczny remont z powodu kłopotów finansowych wykonano dopiero w latach 1839-45 (działaniami objęto również kaplicę bł. W. Kadłubka). Nie rozwiązał on jednak wszystkich problemów, skoro źródła informują o spadających stiukach, przeciekającym dachu i zepsutych rynnach. W latach 1855-1870 budowla była w posiadaniu reformatów. W 1886 r. została filią miejscowej parafii pw. św. Trójcy. W 1893 wybuchł na terenie klasztoru groźny pożar, który zagroził kaplicy bł. W. Kadłubka. W 1913 r. bp kielecki Augustyn Łosiński powołał przy kościele osobną parafię pw. bł. Wincentego Kadłubka. W 1914 r. został ostrzelany przez wojska pruskie, w wyniku czego spalono hełmy na obu wieżach i dach, a freski uległy uszkodzeniu (w 1916 r. zostały przemalowane). Projekt odbudowy, jeszcze przed zakończeniem wojny, sporządził architekt Franciszek Mączyński (wg niego ok. 1919 r. wystawiono hełmy na wieżach). Wraz z odzyskaniem niepodległości przystąpiono do prac rekonstrukcyjnych, które jednak z powodu braku stosownych środków realizowano długo, bo w latach 1920-31. W trakcie nich odkryto w części zach. relikty przedcysterskiego kościoła. W 1945 r. świątynię ponownie objęli cystersi. Następnie w latach 1946-1952 i 1963-66 była wraz z wystrojem i wyposażeniem kilkakrotnie konserwowana (m.in. wieże, polichromie, ołtarz gł.). W 1977 r. Z. Lechowicz okrył całe fundamenty przedcysterskiej świątyni. W latach 1993-1998 przeprowadzono remont prospektu organowego i instrumentu. W trakcie tych działań, w latach 1995-2000, przeprowadzono prace archeologiczne i konserwatorskie przy reliktach świątyni przedcysterskiej (odsłonięto romański portal). Po ich zakończeniu stały się one atrakcją trasy turystycznej po opactwie. W latach 2006-8 odrestaurowano wystrój i wyposażenie prezbiterium (polichromie, ołtarze gł., stalle), stiuki w pn. ramieniu transeptu i trzy ołtarze boczne i ambonę ze stiukami. Następnie, w latach 2012-13 wykonano konserwację ołtarzy św. Wojciecha i św. Józefa, stiuków pd. części transeptu, a także rekonstrukcję uszkodzonej polichromii w pd. nawie (wg proj. ks. Janusza Nowińskiego). W 2018 r. rozpoczęto gruntowne prace restauratorskie przy wystroju i wyposażeniu kaplicy bł. Wincentego Kadłubka.

Opis

Trzynastowieczna świątynia leży pośrodku terenu dawnego opactwa, położonego na pn.-zach. obrzeżach Jędrzejowa. Od pd. i zach. przylega do niej budynek klasztoru. Jest orientowaną, trójnawową bazyliką filarową na rzucie krzyża łacińskiego, z wyodrębnionym transeptem. Ma czteroprzęsłowy, prostokątny korpus, takiż transept z parami kaplic od pn., które ujmują wyodrębnione, trójprzęsłowe, prosto zakończone prezbiterium, za nim jest późnobarokowa, trójprzęsłowa fasada ujęta dwoma, kwadratowymi wieżami i okrągłą wieżą schodową. Pn. ramię transeptu od wsch. i zach. ujmują połączone parawanowym, ondulowanym murem późnobarokowe, kopułowe kaplice Niepokalanego Poczęcia NMP i bł. Wincentego Kadłubka, które przylegają do pn. nawy bocznej. Wzdłuż wsch. ściany pd. transeptu dostawiono prostokątną, trójprzęsłową zakrystię, a od pn. skarbczyk. Na osi korpusu od zach. znajdują się relikty przedcysterskiego kościoła - absyda zwieńczona siedmioboczną wieżą z pozostałościami empory i otworów, flankowana przez parę prostokątnych pomieszczeń otwierających się do naw bocznych. Kościół wzniesiono z kamienia i cegły, częściowo został obustronnie wytynkowany i obłożony okładziną kamienną. Nakryto go dachami dwuspadowymi (nad nawą gł., transeptem, prezbiterium), kopułowym z okrągłymi oknami lukarnowymi (nad obu późnobarokowymi kaplicami). Elewacje świątyni są zróżnicowane i w znacznej mierze skromne. Wyróżniają się na ich tle: późnobarokowa pn. fasada, stworzona przez transept z bogatą artykulacją architektoniczną, zdobioną dekoracją rzeźbiarską, ujętą skośnie ustawionymi parawanowymi ścianami ze spływami wolutowymi i dekoracyjnymi portalami, połączone z dwoma symetrycznymi kopułowymi kaplicami z artykulacją ramową, o narożach opiętych pilastrami, z dekoracyjną kopułą z oknami. Monumentalna, „ślepa” dwukondygnacyjna fasada z wybrzuszoną częścią wschodnią, ujęta jest dwoma trójkondygnacyjnymi wieżami, o bogatych podziałach ramowych, przykrytymi hełmami remontowanymi w latach 20. XX w. Kondygnacje ma podzielone pilastrami, belkowaniami o wyłamujących się gzymsach. Jej zwieńczenie jest dekoracyjne, ujęte dekoracyjnym wolutowym szczytem z wazonami. W przyziemiu, na osi znajduje się „ślepy” portal z przerwanym naczółkiem, a we wnękach arkadowych późnobarokowe rzeźby świętych. Wejście do kościoła od pd. akcentują „marmurowe” portale z poł. XVIII w. i dziś zamurowany profilowanym, polichromowanym, uskokowym portalem z poł. XIV wieku. Jego wnętrze nakrywają sklepienia krzyżowe, kolebkowo-krzyżowe, kolebki koszowe z lunetami, żagielkowe, kopuły na pendentywach (w kaplicach). Wewnątrz, w części zach. widoczne ślady kościoła przedcysterskiego. Ściany i sklepienia świątyni pokryte są polichromiami autorstwa Andrzeja Radwańskiego z lat 1734-1739, ze scenami maryjnymi, pasyjnymi z dziejów zakonu benedyktynów i cystersów oraz ich świętych, a na skrzyżowaniu nawy z transeptem znajduje się malowana kopuła (wg grafiki Andrea Pozzo). W kaplicy bł. Wincentego Kadłubka znajduje się polichromia ze scenami ukazującymi życie i cuda tego błogosławionego z ok. 1765 r., namalowane najpewniej przez warsztat Macieja Rejchana. Wśród wyposażenia świątyni, głównie późnobarokowego zwracają uwagę: ołtarz gł. z 1731 r. z tabernakulum z k. XVIII wieku (wyk. Kasper Ksawery Stipeldey), sześć ołtarzy bocznych z lat 30 i 60. XVIII w., ołtarz pw. bł. Wincentego Kadłubka z ok. 1765 r. (niezwykle ciekawy pod względem ikonograficznym, wyk. przez warsztat Wojciecha Rojowskiego), żelazna krata zamykająca kaplicę bł. W. Kadłubka z 1765 r. (aut. Jana Wejdnera), ambona z lat 30. XVIII w., stalle z 1731 r. i okazały prospekt organowy z lat 1745-1769 (organy z lat 1745-52, aut. Józefa Sitarskiego), płyta nagrobna Pakosława z Mstyczowa (zm. 1319), epitafia opatów jędrzejowskich z XVII-XVIII w. (proj. i wyk. nieustalone warsztaty z Dębnika i Chęcin).

Zabytek dostępny. Możliwość zwiedzania po wcześniejszym uzgodnieniu telefonicznym z opatem.

Opr. Łukasz Piotr Młynarski, OT NID w Kielcach, 10-06-2019 r.