Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

zespół dawnego opactwa SS Benedyktynek - Zabytek.pl

zespół dawnego opactwa SS Benedyktynek


kościół 1622 - 1635 Jarosław

Adres
Jarosław, Benedyktyńska 5A

Lokalizacja
woj. podkarpackie, pow. jarosławski, gm. Jarosław (gm. miejska)

Zespół budynków opactwa benedyktynek w Jarosławiu jest przykładem wczesnobarokowego, obronnego założenia klasztornego o stosunkowo surowej architekturze.

Położony na wyniosłym wzgórzu zespół z dwiema wysokimi wieżami kościelnymi, otoczony murami obronnymi z basztami, cechuje się wyjątkowymi walorami widokowymi, stanowiąc wybitną dominantę w panoramie miasta.

Historia

Benedyktynki pojawiły się w Jarosławiu w 1611 r. dzięki zabiegom właścicielki miasta Anny Ostrogskiej. Fundacja klasztoru nastąpiła jednak nieco później - w 1612 r. W wyniku licznych nadań, które fundatorka sukcesywnie powiększała (do 1631 r.) benedyktynki otrzymały na wybudowanie klasztoru i kościoła wzgórze św. Mikołaja - miejsce pierwotnej lokacji Jarosławia. W 1613 r. przekazany został zakonnicom dawny, drewniany kościół farny pw. św. Mikołaja, a w 1614 r. wzniesiono drewniany klasztor. Budowę nowego, murowanego kościoła rozpoczęto w 1615 r. a konsekrowano w 1624 r. pw. św. Mikołaja i Stanisława Biskupa (w tym czasie wzniesiono tylko wieżę pd.). Budowę murowanego klasztoru rozpoczęto prawdopodobnie wraz z kościołem. Zespół rozbudowywał się stopniowo. W 1635 r. wzniesiono drugą wieżę kościelną, pn. skrzydło klasztorne ukończono przed 1642 r. a zach. przed 1648 r. Do 1669 r. wzniesiono kaplicę św. Stanisława Kostki, wykonano sztukaterie sklepień i polichromię. Brak jednoznacznych informacji kiedy rozpoczęto budowę murów obronnych wokół kompleksu benedyktyńskiego. Prawdopodobnie nastąpiło to w II ćw. XVII w. Prace remontowe przy zespole prowadzono w l. 1728-1730. Wówczas to odbudowano część murów obronnych, które uległy uszkodzeniu ćwierć wieku wcześniej. Wzniesiono także mur oporowy wzmacniający strome skarpy wzgórza od pd. i wsch. Stan zespołu w poł. XVIII w. ukazuje opis sporządzony w 1757 r. Z zachowanych do dzisiaj budynków oprócz kościoła i klasztoru oraz murów i baszt w tym czasie istniały także rezydencja kapelanów oraz dom gościnny. W 1782 r., tuż po I rozbiorze Rzeczypospolitej, nastąpiła kasata zakonu. W klasztorze Austriacy urządzili Wojskową Komisję Mundurową (do istniejących dwóch skrzydeł klasztornych dobudowano od pn. trzecie - dziś nieistniejące), a po jej rozwiązaniu w 1870 r. zespół klasztorny przekształcono na koszary. Podczas I wojny światowej cały zespół został bardzo mocno uszkodzony w wyniku rosyjskiego ostrzału artyleryjskiego. Po wojnie dawne opactwo benedyktyńskie przeszło na własność wojska polskiego i nastąpiła odbudowa i konserwacja kościoła, klasztoru i murów z basztami, którą przerwała II wojna światowa. Podczas II wojny światowej Niemcy urządzili w klasztorze więzienie, a na terenie klasztornym miejsce straceń. Wycofując się w 1944 r. żołnierze niemieccy podpalili zabudowania opactwa. Po 1947 r. zespół przeznaczono na internat dla młodzieży szkolnej. Dawne budynki opactwa poddano pracom remontowym, wzniesiono też kilka nowych budynków, m. in. internat miejscowej szkoły budowlanej. W 1990 r. zespół przekazano zakonnicom benedyktynek przemyskich. W l. 1992-2011 przy zespole przeprowadzono kompleksowe prace remontowo-konserwatorskie.

Opis

Zespół usytuowany jest ok. 400 m na pn. od rynku staromiejskiego, na rozległym terenie wzgórza św. Mikołaja o powierzchni 4,4 ha, obwiedzionym wysokim ceglanym murem z ośmioma basztami w jego obwodzie. Strome zbocza wzgórza zostały wzmocnione wysokimi odcinkami muru oporowego z cegły (w części pd. i pd.-wsch.). Dojazd do zespołu prowadzi od zach. przez piętrową bramę wjazdową. Centralną część obszaru zajmuje orientowany kościół oraz powiązane z nim od zach. dwa skrzydła klasztorne. W pd. części zespołu, tuż za bramą wjazdową, zlokalizowane są budynki dawnych warsztatów szkolnych (XVIII w.) oraz dawny internat żeński (l. 50. XX w.), ob. klasztor. Od pd., w środkowej części zespołu znajdują się budynki dawnej rezydencji kapelanów i domu gościnnego, których ściany zewnętrzne stanowią kontynuację linii obwodu obronnego kompleksu. Wsch. część terenu zajmują ogrody.

Zespół powstawał przez wiele lat, wielokrotnie był przebudowywany, zmieniał funkcje, jest niejednorodny stylistycznie i nie posiada cech regularnego rozplanowania. Elementem dominującym jest kościół o wczesnobarokowych cechach stylowych, wzniesiony na planie prostokąta z półkolistym zamknięciem prezbiterium. Szersza od prezbiterium nawa poprzedzona została przedsionkiem i pomieszczeniami pod wieżami. Nawa i prezbiterium ujęte są rzędem kaplic. Po obu stronach nawy, pomiędzy masywem wieżowym, a kaplicami znajduje się kruchta i zakrystia. Bryła jest surowa w wyrazie, zestawiona z prostych kubicznych elementów, z dominującym dwuwieżowym, pięciokondygnacyjnym masywem w części zach. Cztery dolne kondygnacje wieży zestawione są z graniastosłupów o podstawie kwadratowej. Ostatnią, piątą kondygnację tworzy graniastosłup o podstawie ośmioboku. Kaplice opinające prezbiterium i nawę nie są wyodrębnione w bryle, tworząc od pd. wraz z kruchtą czteroosiowy zwarty, dwukondygnacyjny blok przypominający nawę boczną w układach bazylikowych. Do pocz. XX w. analogiczną bryłę tworzyły kaplice i zakrystia od strony pn. - obecnie dwukondygnacyjny blok przerwany jest w miejscu usytuowania jednokondygnacyjnej zakrystii. Nawę i prezbiterium przekrywają dachy dwuspadowe (nad prezbiterium niższy). Wieże nakryte są hełmami ostrosłupowymi, a masywy kaplic dachami pulpitowymi. Nad kaplicami od pd. i pn., w drugiej od wsch. osi, wznoszą się kopuły na bębnach zwieńczone latarniami. Kościół zbudowany został z cegły, z zewnątrz i wewnątrz otynkowany. Dachy pokryte są blachą miedzianą. W elewacjach zastosowano podziały horyzontalne gzymsami kordonowymi, a w kondygnacjach powyżej parteru wertykalne pseudopilastrami. Ściany we wszystkich kondygnacjach ożywione dużymi otworami okiennymi, prostokątnymi, zamkniętymi półkoliście. W trzeciej kondygnacji prezbiterium, tamburach kopuł oraz zwieńczeniu górnych kondygnacji wież zastosowano okna okrągłe. W drugiej od zach. osi elewacji zachował się kamienny portal późnorenesansowy z 1622 r. Wnętrze przekrywają sklepienia kolebkowe oraz krzyżowe, w dwóch kaplicach kopuły. Po obu stronach prezbiterium, na wsch. od kaplic kopułowych znajdują się kaplice w dwóch kondygnacjach otwartych arkadowo do prezbiterium i do kaplic kopułowych. Na sklepieniach nawy, prezbiterium oraz w czaszach kopuł odtworzone zostały sztukaterie o motywach geometrycznych. Przy ścianie zach. nawy znajduje się chór muzyczny wsparty na dwóch kolumnach. Wyposażenie barokowe (ołtarz boczny z II poł. XVII w.) i neobarokowe (ołtarz główny, ołtarz boczny, ambona z k. XIX w. i pocz. XX w., wykonane w warsztacie Ferdynanda Majerskiego) pochodzi głównie z kościoła pojezuickiego w Przemyślu.

Od zach. do kościoła przylega budynek klasztorny złożony z dwóch skrzydeł (zach. i pn.) na rzucie zbliżonym do litery „L”. W parterze układ pomieszczeń jest jednotraktowy z korytarzem przy zewnętrznych ścianach nośnych, na piętrze dwutraktowy, z korytarzem pośrodku. Jest to budynek murowany z cegły, dwukondygnacyjny, w którym ściany korytarza 2 piętra, przekrytego dwuspadowym dachem, wystają ponad pulpitowe dachy pomieszczeń tego piętra, a umieszczone w tych ścianach liczne półkoliste otwory okienne doświetlają korytarz w sposób typowy dla układów bazylikowych. Elewacje wieloosiowe, z licznymi otworami okiennymi, pozbawione są dekoracji. W elewacji pd. skrzydła zach. i elewacji wsch. skrzydła pn. wprowadzono podział prostym gzymsem kordonowym na kondygnacje. Okna w tych elewacjach są prostokątne, na parterze większe, na piętrze znacznie mniejsze. Elewacje zach. skrzydła pn. i pn. skrzydła zach. przeprute są w parterze dużymi oknami zamkniętymi półkoliście, a na piętrze niewielkimi prostokątnymi oknami. Pomieszczenia we wnętrzu są przesklepione kolebką; w korytarzach sklepienia krzyżowe. Na pd. od kościoła i klasztoru usytuowane są murowane z cegły budynki dawnej rezydencji kapelanów oraz dom dla gości. Budynki te przylegają bezpośrednio do muru obronnego. Rezydencja kapelanów to budynek podpiwniczony, wzniesiony na planie prostokąta, pierwotnie jednotraktowy, piętrowy. Po zniszczeniach wojennych został przebudowany - obecnie z pierwotnego budynku pozostały piwnice oraz mury obwodowe. Dom gościnny wzniesiony został na planie prostokąta, o jednotraktowym układzie wnętrz. Jest to budynek piętrowy, kryty dachem czterospadowym.

Zespół otoczony jest wysokimi murami obronnymi długości 811 m i grubości ok. 1 m, w których obwodzie usytuowanych jest 8 baszt i brama wjazdowa. W części murów znajdują się otwory strzelnicze i dwie zamurowane bramy. Brama wjazdowa usytuowana jest w zach. odcinku murów obronnych. Jest to budynek murowany z cegły, na rzucie zbliżonym do kwadratu, z bramą przejazdową na osi zach.-wsch., pierwotnie dwukondygnacyjny, obecnie trzykondygnacyjny, kryty wysokim dachem namiotowym. Przyziemie, tj. kondygnacja 1 i 2, nie wyodrębnione w bryle, wzmocnione zostało od pn. szkarpami, kondygnacja trzecia, nadbudowana w l. 20.-30. XX w., jest nieco węższa i znacznie niższa od dolnych, wydzielona została gzymsem kordonowym (dawniej wieńczącym). W przyziemiu, po obu stronach przejazdu znajdują się otwory strzelnicze, a ponad otworem wjazdowym prostokątne otwory okienne. Baszty usytuowane w obwodzie murów obronnych wzniesiono na planie koła (7) i półkola (1). Są to obiekty dwukondygnacjowe, przekryte gontowymi dachami stożkowymi, z okienkami strzelniczymi w dolnych kondygnacjach i oknami w górnych. W elewacjach wewnętrznych (od strony placu klasztornego) w części obiektów drewniane ganki. Obecne zwieńczenia i zadaszenia baszty uzyskały podczas odbudowy zespołu w dwudziestoleciu międzywojennym XX w. Brak obecnie informacji jak baszty wyglądały pierwotnie. Najstarsze znane przekazy ikonograficzne, na których widoczne są baszty pochodzą dopiero z ok. poł. XIX w., gdy zespół był już przekształcony na obiekt wojskowy. Do końca I wojny światowej budowle te w większości nie posiadały zadaszenia i były nieco niższe.

Dostęp do zabytku ograniczony. Możliwość zwiedzania wnętrza kościoła po wcześniejszym kontakcie telefonicznym.

Oprac. Ryszard Kwolek, OT NID w Rzeszowie, 20-05-2015 r.

Rodzaj: kościół

Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_18_ZE.4732, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_18_ZE.16994