Przez 200 lat istnienia wykształciła unikalny zespół architektoniczno-krajobrazowy oraz ugruntowała światową renomę ośrodka hodowli koni czystej krwi arabskiej i półkrwi angloarabskiej, kontynuującego dawne polskie tradycje.

Jej wyjątkowe znaczenie opiera się z jednej strony na wartościach historycznych i artystycznych najstarszej w kraju państwowej stadniny koni, z imponującym zespołem historycznych stajni, położonych w urzekającym przyrodniczym krajobrazie, z drugiej zaś strony wiąże się z bezcennym stadem koni arabskich czystej krwi i czołówką europejską stada angloarabskiego. Toteż poza autentyczną, wysokiej jakości materialną substancją zabytkową, niepowtarzalną wartością stadniny jest hodowla koni czystej krwi arabskiej. Sukcesy w hodowli koni szlachetnych ras, mimo trudnych porozbiorowych warunków, niewątpliwie wzbudzały dumę narodową i podtrzymywały polską tożsamość. Dzięki temu, rozpoznawalność janowskiej stadniny - jako ważnej części polskiego dziedzictwa związanego z narodowym, a w tym militarnym toposem konia (husaria, ułani, kawaleria) - jest powszechna.

Ze stadniną związani są świetni hodowcy i pasjonaci koni, poczynając od Aleksandra hr. Potockiego - ostatniego (prawdopodobnie) koniuszego wielkiego koronnego, który był zarazem pierwszym dyrektorem tej stadniny. Światowym zaś dziedzictwem stadniny są tysiące znakomitych pod względem urody i dzielności koni, których imiona od wielu lat zapełniają księgi rodowodowe najszlachetniejszych linii koni czystej krwi arabskiej na świecie.

Ważnym elementem zabytkowego układu przestrzennego stadniny jest zieleń komponowana: park, aleje, szpalery, naturalistyczna zieleń kępowa towarzysząca wybiegom i wiekowym już wałom przeciwpowodziowym (w tym dorodne dęby - pomniki przyrody). Atrybutem zabytku są też utrzymane pierwotne relacje widokowe z panoramą Janowa Podlaskiego i doskonała ekspozycja sylwety stadniny w nadbużańskim łęgowym krajobrazie.

Historia

Stadnina postała w 1817 r. Formalny wniosek Rady Administracyjnej Królestwa Kongresowego o utworzenie rządowego stada koni został zaaprobowany przez cara Aleksandra I. Organizację stadniny powierzono Aleksandrowi hr. Potockiemu, koniuszemu wielkiemu koronnemu, przekazując na ten cel tereny dawnego majątku biskupów łuckich. Pierwsza partia koni (wybrana m.in. ze stadnin carskich) dotarła do Janowa w grudniu 1817 r., następne pozyskano m.in. ze stadnin Rzewuskiego i Sanguszki. Trzon stada tworzyły konie pełnej krwi angielskiej, arabskie, perskie, tureckie, duńskie, meklemburskie, kaukaskie i neapolitańskie.

W okresie przed powstaniem styczniowym kierownictwo stadniny spoczywało w rękach doświadczonych hodowców polskich, formujących tu poważny ośrodek hodowli koni, wpływający na jakość pogłowia koni w kraju. Doskonaleniu i propagowaniu hodowli towarzyszyła rozbudowa zespołu stajni w Wygodzie, gdzie powstało rozległe założenie połączone z miastem aleją na grobli. W latach 40. XIX w. wymurowano okazałe stajnie: Czołową i Zegarową, wytyczono drogi wewnętrzne i usypano wały przeciwpowodziowe.

Po powstaniu styczniowym, zniesieniu autonomii Królestwa Polskiego i degradacji Janowa do rzędu osady, kierownictwo stadniny zdominowali Rosjanie, a nadzór nad jej działalnością przejął zarząd stadnin państwowych w Petersburgu. W latach 1885-86 powstała wielka stajnia dla ogierów czołowych i „matek stadnych” nazwana „Woroncowską”, później (1896) Lazaret Koński. W końcu XIX w. powstały też murowano-drewniane stajnie „Nr 5” i „Nr 6”, spichlerz, obora, tor wyścigowy (w zach. części), następnie wzniesiono 4 stajnie tzw. Prywatne oraz przy głównym wjeździe wybudowano tzw. „dworek” otoczony parkiem. W czasie I wojny światowej oraz wojny polsko-bolszewickiej większość budynków doznała zniszczeń, a konie wywiezione w 1914 r. w głąb Rosji, przepadły.

W odrodzonej Polsce nastąpiła reorganizacja i odbudowa stada koni czystej krwi i półkrwi arabskiej oraz półkrwi angloarabskiej - niezrównanych na pokazach i torach wyścigowych oraz cenionych w kawalerii.

We wrześniu 1939 r. znaczną część stada oraz wyposażenie zagrabiły wojska sowieckie. Pod okupacją niemiecką stadnina funkcjonowała do lipca 1944 roku, kiedy to konie wraz z polską obsługą zostały ewakuowane na teren Niemiec. Część koni zginęła w zamęcie i bombardowaniach, część po wojnie została wywieziona do USA. Pozostałe w 1950 r. wróciły, dając początek kolejnemu odrodzeniu koni „janowskiej krwi”. Towarzyszyła temu odbudowa i konserwacja nieruchomości stadniny, w tym historycznych stajni, które już w 1956 r. wpisano indywidualnie do rejestru zabytków, rozszerzając zakres ochrony konserwatorskiej w następnych latach.

Opis

Stadnina leży wśród pastwisk i łęgów malowniczej doliny Bugu. Prowadzi do niej prosta droga wychodząca z pn.-wsch. krańca Janowa Podlaskiego, której przedłużenie tworzy oś założenia z geometrycznym układem alei, stajni, zabudowy gospodarczej i mieszkalnej, wybiegów, zieleni i wałów przeciwpowodziowych. Za bramą główną osiowa aleja prowadzi ku reprezentacyjnej, klasycystycznej stajni Zegarowej projektu Henryka Marconiego. Korpus stajni powstał na planie wydłużonego prostokąta z kwadratową dwukondygnacyjną ("neogotycką") wieżą zegarową na osi, ujęty po bokach piętrowymi aneksami na planie kwadratu. Druga klasycystyczna budowla tegoż architekta stoi o przecznicę wcześniej, przy skrzyżowaniu pryncypalnych alei. Jest to stajnia Czołowa, wymurowana na planie wydłużonego prostokąta, parterowa, od zach. poprzedzona dwukondygnacyjnym prostokątnym maneżem o ściętych narożach i z wysuniętym przedsionkiem. Na wschód od stajni Czołowej znajduje się neorenesansowa stajnia zwana Woroncowską i wyścigową, wzniesiona wg proj. Pawła Suzora na planie podkowy, z podwyższonym maneżem na osi korpusu i stajniami w niższych częściach bocznych oraz w obu skrzydłach. Inną budowlą Suzora jest klasycystyczny Lazaret Koński, na rzucie litery L o ściętym narożu, który stoi na uboczu, zamykając poprzeczną aleję od wschodu. Na pn. wsch. od stajni Woroncowskiej rozciągają się trawiaste wybiegi, z dwiema stajniami o historycznej numeracji „5” i „6”. Obie są zbudowane na planie litery T, z partią środkową murowaną i pozostałą częścią o konstrukcji szkieletowej, na murowanych słupach. Zachodnią część założenia ramuje rząd czterech tzw. stajni Prywatnych. Wszystkie prezentują dobrą architekturę „inwentarską” o ujednoliconych bryłach, rzutach i elewacjach z wyższym, zryzalitowanym przęsłem środkowym. W pn. wsch. części, znajduje się osada mieszkalna pracowników stadniny o cechach architektury rodzimej przełomu wieków. Powojenny budynek administracyjny stadniny mieści się w pd. zach. (wejściowej) partii zespołu. Zdobi go owalny podjazd i park z unikalnym cmentarzem najbardziej zasłużonych dla polskiej hodowli koni. Za parkiem (poza obszarem wpisu) funkcjonuje współczesna hala widowiskowa oraz zielony tor wyścigowy. Całość tworzy komponowany krajobraz w formie geometrycznych kwartałów z horyzontalnymi zespołami stajni wśród drzew i wybiegów z charakterystycznymi kępami ocieniających zadrzewień. Krajobraz ten dynamizują wszechobecne konie szlachetnych ras.